“پدید آمدن علم رويا در جامعه اسلامی”

بسم الله الرحمن الرحيم

“پدید آمدن علم رويا در جامعه اسلامی”

قطعاً نقش رویا و خواب در زندگی مسلمانان چه در سطح دین وچه در سطح فکری گذرا و بی اثر نبود زیرا این موضوع به حدی اهمیت پیدا کرد که به عنوان یک علم مستقل شناخته شد و حتی ابن خلدون فصلی را در مقدمه‌ اش به این علم اختصاص داده و آن را با این جمله به پایان رسانده است: «این علم به نور نبوت روشن است به دلیل ارتباطی که بین آن‌ها وجود دارد، همان‌طور که در حدیث صحیح آمده است، و خداوند داناتر است.». [1]
قواعد و اصول و ضوابط این علم بر اساس گرایش یا جریانی که اتخاذ شده بود، متفاوت و متنوع بودند.
آنچه مردان متدین با اسناد به اصول شرعی گفته اند با بقیه ی گفته هایی که استناد بر عقل گفته شده و آنچه فيلسوفانی که  گفته هایشان بر اساس قواعد فکر و منطق است متفاوت هستند والبته که توجه واعتقادات صوفیان نسبت به این علم با تمام گروه ها متفاوت است زیرا اعتقادات آنها درباره ی این علم مبنی بر علم کشفیات است.
و قطعا آسان ترین آنها مشهور ترین ومتداول ترینشان بین مردم است و آن روش اول است که بر قصه ها واحادیثی که از مفسرین سنتی  روایت می شود استناد دارد، خصوصاً ابن سیرین که شهرت زیادی بین مسلمانان در تفسیر خواب ها دارد. و حتی دکتر علی الوردی از او به لقب (ارطميدروس عرب ها ) یاد می شود زیرا کتابه ای زیادی در تعبیر به او نسبت داده شده، هر چند که گمان بر این است که بعضی یا همه ی آن ها تالیف او نبود زیرا ابن سیرین در سال 108 هجری دار فانی را وداع گفت و در آن موقع مردم هنوز به تدوین کتاب ها به طور گسترده ای پرداخته نبودند وشاید این کتاب ها بعد از مرگ او تالیف و به جهت رواج آنها به او نسبت داده شده اند. بعد از اینکه این مرد به اسطوره اى مشهور تبدیل شد، بقیه شروع به نسبت دادن بعضی از معجزات [2] البته در علم رویاها شدند.
واین موضوع قطعا یک امر را روشن می سازد و آن اهمیت این علم نزد مردم است و شتاب همیشگی آنها برای دریافت تفسیری برای خواب هایشان را نشان می دهد واصرارشان برای اطلاع از مصدر این خواب ها ودلیل رخ دادنشان را مشخص می کند.
واز اینجا برای این علم جمله واصطلحاتی پدید آمد که به قاموس آن اضافه شده وبین مردم رواج داشته وتقریباً معنای یکسانی نزد آنها دارد در حالی که فرق بسیار اندکی بین این اصطلحات نزد مختصان وجود دارد و از جمله این کلمات
الفاظی است که به آنچه انسان در هنگام خواب می بیند گفته می شود:
برای رویا کلمه های مترادف زیادی در تاریخ ذکر شده واز جمله ی آنها آنچه در کتاب خدا و آنچه از زبان انسان ها ذکر شده است برای مثال:
رویا: این کلمه یا اصطلاح در قرآن ذکر شده:
{وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَىٰ سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ ۖ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ}
ترجمه: پادشاه مصر (با ملازمان و دانشمندان دربار خود) گفت: من خوابی دیدم که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه سبز دیدم و هفت خوشه خشک (که خوشه‌های سبز را نابود کردند)، ای بزرگان ملک مرا به تعبیر این خوابم اگر علم خواب می‌دانید آگاه گردانید.(3)
خواب ها: در گفته ی  خداوند متعال: قَالُوا أَضْغَاثُ(4) أَحْلَامٍ ۖ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِينَ(5)
آنها گفتند: خواب های پریشان است و ما تعبیر خواب های پریشان نمی‌ دانیم.
وخواب ها جمع خواب است که آنچه انسان در خواب خود می بیند(6)
3.حدیث ها: در گفته ی خداوند متعال آمده است:
{وَكَذَٰلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ}
ترجمه: این (تعبیر خواب تو) چنین است که خدا تو را برگزیند و از علم تفسیر خواب ها بیاموزد.
یعنی اینکه به تو تعبیر رویاها را می آموزد زیرا رویاها بر اساس گفته های مردم است.
4.طیف: واین اصطلاح نزد مردم رواج داشته ومعنی آن: آنچه بر خواب دیده ای در حال خواب،گذر کرده است.
مانند تصوير ذهنى که هنگام بیداری در ذهن انسان تشکیل می شود وگذرا عبور می کند به طوری که چندی نمی گذرد که از ذهن پاک می شود.(8)
از جمله اصطلاحاتی که به رویا گفته می شود:
1.تفسیر: که به معنای بیان و آشکار ساختن است مانند آنچه در گفته خداوند آمده است که می فرماید:
(وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا)
(9)ترجمه: و کافران بر تو هیچ مثل (باطل و اعتراض ناحق) نیاورند مگر آنکه ما در مقابل برای تو سخن حق را با بهترین بیان پاسخ آنها آریم.
معنی تفسیر در این آیه بیان وآشکار کردن است همانطوری که در زبان اعراب وکتاب های مفسرین استفاده شده است مانند کتاب (تفسیر خواب ها) برای شیخ عبد علی الحائری و کتاب (تفسیر خواب ها) برای شیخ محمد ابن سیرین وغیر آنها..
2.تأویل: معنای این اصطلاح “پایانی که معنای آن به آن ختم می‌ شود.”(10) همانطور که به آن در گفته ی خداوند اشاره شده است:
{وَلِنُعَلِّمَهُۥ مِن تَأۡوِيلِ ٱلۡأَحَادِيثِۚ } (11)
ترجمه: برای آنکه او را از علم تعبیر خواب ها بیاموزیم
تعبير )إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ)
ترجمه: اگر علم خواب می‌ دانید . (12)
واین اصطلاح از کلمه ی عبور از رود مشتق می شود (13)
4.فتوى:  خداوند متعال می فرمايد: {يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ} (14)
ترجمه: ای یوسف! ای که هر چه گویی همه راست گویی، ما را به تعبیر این خواب که هفت گاو فربه را هفت گاو لاغر می‌خوردند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشک (که آنها را نا بود ساختند) آگاه گردان.
یعنی تعبیر خواب و حکم آن را به من بگویید(15)

روش های تعبیر خواب

روش های متعددی برای تعبیر خواب ها در زمانه یاد شده است واز جمله آن ها :
تفسیر از روی لفظ اسم ، تفسیر از روی معنای آن، تفسیر از رو متضاد آن، تفسیر از روی کتاب خداوند متعال، تفسیر از روی حدیث، وتفسیر از روی ضرب والمثل های مشهور .
تعبیر از روی نام ها با توجه به ظاهر لفظ به آن پرداخته می شود ..
برای مثال مردی نامش فضل است تعبیر نامش افضال می شود ومردی نامش راشد است ارشاد یا رشدا تعبیر نامش است یا مردی به نام سالم تعبیر نامش سلامت است و مثال های زیادی در این باره وجود دارد.
واز رسول خدا روایت شده که می فرمود:
(رأيت ذات ليلة في ما يرى النائم كأنا في دار عقبة ابن رافع فأتينا برطب ابن طاب فأولت أن الرفعة لنا في الدنيا والآخرة وأن ديننا قد طاب ) (شبی در خواب دیدم که ما گویی در خانه ی عقبه بن رافع هستیم ورطب ابن طاب را آورده بودیم پس این گونه تفسیر کردم که ما در دنیا  وآخرت  در مرتبه بزرگی هستیم ودین ما حق است..) (16)
مقام رفعت را از رافع وخوبیِ دِین را از رطب ابن طاب گرفت.
از شریک بن  أبي شمر روایت شده که می گوید:
دیدم که دندان هایم در خواب افتاده است پس درباره ی این خواب از سعید بن النسیب سوال کردم وگفت: خواب خوشی نیست، اگر خواب تو به حقیقت بپیوندد وهمه دندان هایت بیفتد یعنی اینکه همه قبل تو میمیرند سعید در اینجا از روی لفظ تعبیر آن را کرد نه از روی اساس زیرا اساس تفسیر دندان در خواب به خویشاوندان اشاره می کند.
واز بشر بن ابی العالیه روایت شده که می گوید: از محمد درباره ی مردی پرسیدم که در خواب گویی تمام دندان هایش ریخته است وگفت: این مرد ارتباط بین خود وخویشاوندانش را قطع کرده است واینجا محمد از روی اساس تفسیر کرده است.
واز اصمعی روایت شده که می گوید :مردی زمینی خریداری کرد و در خواب دید که پسر برادرش در آن پرسه می زند و در هر قدم روی سر ماری پا میگذاشت ودر تفسیر خوابش گفت: اگر خوابش به حقیقت بپیوندد پس هر چرا که در آن زمین خواهد کاشت می روید .
واما تعبیر از روی معنی از بیشترین روش تعابیری است که از آن استفاده می شود وبرای مثال خواب زرشک ، اگر فرد مال یا اولاد نداشته باشد، چون با ظاهر آن منافات دارد، به نفاق بیان می شود.
واما تعبیر از روی ضرب المثل های مشهور همانند اعتقاد مردم قدیم درباره ی تالیف است که می گویند این مرد دروغگو است، واین گفته مبنی بر آنچه از گفته های مردم رواج شده است که فلان شخص حدیث ها را تالیف می کند .
برای مثال آنها درباره ی کسی که در خواب می بیند که ریسمانی در دست دارد گفته اند که یعنی او بخشنده است همان طور که در ضرب المثل اعراب ذکر شده که: دست او بلند تر از دست توست پس بخشنده تر است.
ورسول خدا به همسرانش می فرمود که:
( أسرعكنَّ لحوقـاً بي أطولكنَّ يدا )
هر که از شما که دست بلند تری داشته باشد زودتر به من ملحق خواهد شد.(17)
وسوده بلند ترین آنها در دست بود (بخشنده تر بود) و برتر از آنها در صدقه دادن ویاری مجاهدین بود.
وهمچنین گفته ی خداوند درباره ی بیماری که منظور نفاق است وآنچه از گفته های مردم رواج یافته که نباید به بیماری وعده ای دهی واینجا منظور از بیمار انسان منافق یا دو رو یا انسان بیمار در گفته و پیمان هایش وخداوند متعال می فرماید :
فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا(18)
ترجمه: در دل های ایشان بیماری (جهل و عناد) است، خدا بر بیماری آنها بیفزاید.
واینجا بیماری به معنی نفاق است.
وهمچنین یاد شده که شخصی به انسان تیر و سنگ می افکند یعنی غیبت آنها را می کند همانطور که می گویند: به انسانی فحاشی افکند یعنی به او اهانت کردم. وخداوند متعال نیز می فرماید :وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ(19)
ترجمه: و آنان که به زنان با عفت مؤمنه نسبت زنا دهند.
وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ(20)
و آنان که به زنان خود نسبت زنا دهند.
و نیز گفته اند : فلان شخص اعضایش قطع شده یعنی که سفر کرده و از خاندان وقوم وخویش خود در کشور دور شده است، در گفته های اعراب آمده است : در کشور پراکنده شدن، وخداوند متعال درباره ی قوم سبأ  می فرماید :وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ ۚ(21)
ترجمه: و به کلی متفرق و پراکنده ساختیم.
وفرمود :وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا ۖ(22)
ترجمه: در روی زمین به شعبی متفرق ساختیم،
وهمچنین درباره ی ملخ گفته اند که ملخ غوغایی برای مردم هستند که غوغا نزد اعراب یعنی ملخ است .
و درباره ی قوچ گفته اند که به مرد قوی لقب داده می شود برای مثال: این قوچ خاندان است یعنی سرور خاندان ونیز درباره ی عقاب گفته اند که به مرد شجاع گفته می شود، برای مثال این مرد عقاب مردان است، یعنی شجاع ترین مرد بین آنها است .
مثالی برای تفسیر از روی تضاد اگر بخواهیم ذکر کنیم گفته اند: که درباره ی گریه می گویند که تفسیره اش شادی است و درباره ی خنده که تفسیره اش غم است.
و مانند گفته آن ها درباره دو مرد: در حال نزاعند، و خورشید و ماه: در حال جنگند،
چنانکه از یک جنس باشند: کسی که ضربه خورده پیروز ودیگری شکست می خورد.
ودرباره ی حجامت نیز گفته اند که یعنی شرط است و شرط یعنی حجامت است..
ودرباره ی طاعون گفته اند که به جنگ و جنگ به طاعون دلالت دارد
ونیز گفته اند که سیل به دشمن ودشمن به سیل اشاره دارد
ودر مورد خوردن انجیر می گویند که به پشیمانی وپشیمانی به خوردن انجیر دلالت دارد.
وکسی اگه ببیند که مرده اما هیچ مراسمی برای او گرفته نشده مانند حفر قبر یا آوردن کفن و گریه به معنای این است که جزئی از خانه اش ویران خواهد شد.
برای رویا انواع متعددی بیان کردند ومشهور ترینش به احادیث شریف استناد دارد
خواب ها از نظر مصدر یا دلیل ظهور در خواب به سه دسته تقسیم می شود:
1.رویا: واین مژده هایی است که از نزد خداوند به سوی بنده می آیند.
2.خواب: وآن بسته به گفتگویی است که در بیداری رخ داده و در خواب آمده.
3.خواب های پریشان: وآن ارعابی از جانب شیطان است.(23)
بعضی از کتاب ها در این باره ها به صورت گسترده صحبت کردند:
_دلایل رویا وچگونگی اثبات صحت شرعی آن._علائم رویا های واقعى
_صفاتی که باید در شخصیت مفسر رویای شما باشد
_اموری که به مسلمان در دیدن رویای واقعی کمک می کند
_احکام دروغ و صداقت در رویا وتفسیر آن ..
واین گونه ارکان علم رویا در جامعه ی اسلامی تشکیل شد وقواعد آن وسعت یافت، ولی این توسع همچنان میان عقیده وعلم وخرافات در پیچ و تاب است، زیرا این علم راهی برای پیش بینی آینده وآشکار ساختن غیب به شمار می رود، ونیز راهی برای استبشار یا  احتیاط از آینده بر اساس نوع رویا و روش تفسیرش است.
ومذاهب اسلام در این باره نیز بر پایه ی یک اعتقاد متحد هستند زیرا گفته های مردان اهل سنت مانند ملطی یا ابن حجر با آنچه مردان شیعی میگویند اختلاف چندانی ندارد (24)
ودر واقع مذاهب اسلامی در چند دهه ی اخیر از نظر افکار واعتقادها وطرز پندار باهم متشابه شدند، با وجود اینکه آنها در تابعیت از افراد باهم اختلاف دارند ولی از نظر ذهنی در یک جهت هستند.
نتیجه گیری:
می توان این گفته ها را مهم ترین نظرهایی دانست که در علم رویا بیان شده اند:
1.نظرهای غیبی: واین نوع نظرها رویا را به خدا  وخدای غیر موحدین وشیاطین نسبت می دهد.
2.نظرهای مادی: نظرهایی است که خواب ها را به اثرات حسی پیرامون انسان مرتبط می سازد ومی توان این نظرها را اسطورطالیسی نامید.
3.نظرهای عقلی: این نظرها خواب ها را به توهم نسبت می دهد واصحاب این نظرات معتقدند که این خواب ها چه مستقیم وچه غیر مستقیم اثری بر زندگی ندارد.
4.نظرهای صوفی: واین نوع نظرها خواب ها را به چیزهای فراتر از عقل نسبت می دهد .
5.نظريه های انگیزه روانی:
آن را در نگاه فروید خلاصه می کنم، که خواب چیزی جز تحقیق یک آرزو یا خواسته نیست یا به گفته او: خواب تحقیق قانع کننده ای برای خواسته های سرکوب شده است!(25)
نظریه رویاهای شعوب: دکتر علی الوردی در آن به صورت گسترده پرداخت تا اینکه برای شعوب نیز مانند افراد در نظریه اش رویایی قرار داد وکتاب (هزار ویک شب) را تنها تلاشی برای تخلیه احساسات سرکوب شده ی افراد طبقه ی متوسط جامعه که آرزوهایشان چیزی جز زنی زیبا، قصری با شکوه وغذایی لذید نیست شمرد و در اینجا متوقف نشد بلکه انقدر در این مورد مطالعاتش را توسعه داد تا به عقیده ی (منجی الهی) رسید واین را چیز جز رویایی ندانست که ذهن برخی از مردم قدیم را در مراحلى از تاریخ دربر گرفت چرا که مردم از ظلم حاکمان درد می کشیدند وهمیشه این گونه بود، بعد از اینکه احساس کنند که عاجز از بین بردن این ظلم هستند بدون آگاهی به عقیده منجی الهی روی بر میگردانند وبرای آمدن آن شخص منجی خیال بافی می کنند.(26)
قطعا تعداد زیادی از نگاه ها ونظر های امروزی درباره ی این علم وجود دارد وبر اساس هر نگاه ونظر روش تفسیر خواب ها متفاوت است، وقطعا هر كدام از آنها به تفسیر درست قرابت دارد زیرا هر کدام به زاویه ای از موضوع می پردازد که تخصص فکری واعتقادی او باشد..
و ما در بیان این نظرها قصد پرداختن به بحث در باره ی آنها و یا انتقاد آنها را نداشتیم بلکه خواستیم که زمینه ای از این علم را بیان کنیم تا اختلافات مردم در آن به دلیل اهمیت این علم در زندگی وپیرامونشان روشن شود، وچون توجه ما بیشتر روی گروه صوفی بود فصل بعدی را به پرداختن در باره ی نظر صوفی ها نسبت به این علم اختصاص دادیم.
پاورقی ها:
[1] – ابن خلدون – المقدمة – ص 487 .
[2] – د. علي وردي – الأحلام بين العلم والعقيدة – ص 44 .
[3] – يوسف : 43 .
[4] – أضغاث : ملء اليد من الحشيش المختلط ، كما قال تعالى : (خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً) ص :44 .
[5] – يوسف : 44 .
[6] – المنجد في اللغة والأعلام- ص 150 .
[7] – يوسف : 6 .
[8] – شيخ حسن ادريساوي – تفسير الرؤيا والأحلام – ص 12 .
[9] – الفرقان : 33 .
[10] – طبرسي – مجمع البيان – ج5 ص 210 .
[11] – يوسف : 21 .
[12] – يوسف : 43 .
[13] – طبرسي – مجمع البيان – ج5 ص 237 .
[14] – يوسف : 46 .
[15] – طبرسي – مجمع البيان – ج5 ص238 .
[16] – أخرجه مسلم عن انس بن مالك في كتاب الرؤيا – حديث رقم 4215 . [17] – أخرجه البخاري عن عائشة في كتاب الزكاة – حديث رقم 1331 .
[18] – البقرة : 10 .
[19] – النور : 4 . [20] – النور : 6 .
[21] – سبأ : 19. [22] – الأعراف : 168 .
[23] – مسند أحمد – ج 18 ص 308 – حديث رقم 8766 .
[24] – شيخ مفيد – فصل هایی از کتاب العيون والمحاسن – ص 92 – 93 . [25] – Dalbiez,op.cit.i,p.55
[26] – د . علي وردي – الأحلام بين العقيدة والعلم – ص 80 -81 .

منبع : از کتاب الرؤى والاحلام في المنظور الصوفي – أ.د. شيخ نهرو شيخ محمد كسنزان حسيني