کلمه ذکر در قرآت کریم در آیات کریمه به معانی متعددی آمده است، در بعضی موارد به معنی قرآن آمده است که خداوند می فرماید: (انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحافظون)(1) ترجمه: (ما قرآن را فرستادیم و ما حافظ آن هستیم)، به معنی نماز جمعه نیز در این آیه آمده است: (يا ايها الذين امنوا اذا نودي للصلاة من يوم الجمعة فاسعوا إلى ذكر الله)(2) ترجمه: (ای کسانی که ایمان آورده اید، چون در روز جمعه برای نماز ندا داده شود، به سوی ذکر خداوند بشتابید). ذکر در این آیه به معنی علم آمده است: (فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون)(3) ترجمه: (اگر نمی دانید از اهل ذکر بپرسید). در بسیاری از آیات دیگر قرآن، واژه ذکر به همان معنا آمده است و در سی و چند آیه کلمه ذکر بدین معنا آمده است، خداوند می فرماید: (فاذكروني اذكركم واشكروا لي ولا تكفرون)(4) ترجمه: (مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس گوید و بر من کفران نورزید). در این آیه کریمه خداوند سبحان یاد خود را موجب یاد کرد خداوند از بنده می داند. امام جعفر صادق (ع) می فرماید: (خداوند تعالی ذکر بنده را موجب یاد کرد خود از بنده می داند، حال آنکه او تو را در حالی یاد می کند که از تو بی نیاز است و ذکر او اجل و اشرف و گرانقدرتر و کاملتر از یاد کردِ تو از اوست).(۵)
سید شیخ عبدالقادر گیلانی ( قدس الله سره) در تفسیر این آیه کریمه می گوید: مرا با شوق و محبت یاد کنید تا شما را به وصل و نزدیکی یاد کنم و به حمد و ثنا مرا یاد کنید تا من روز جزا شما را یاد کنم و مرا به توبه یاد کنید تا به غفران یادتان کنم، مرا به دعا یاد کنید تا شما را به اجابت یاد کنم. از من بخواهید تا به شما عطا کنم. مرا بدون غفلت یاد کنید تا بدون مهلت شما را پاسخ دهم مرا با ندامت یاد کنید تا به کرم یادتان کنم. با معذرت مرا یاد کنید تا به مغفرت یادتان کنم. مرا با قلب یاد کنید تا به از بین بردن غمها یادتان کنم. مرا بی نسیان یاد کنید تا با امان یادتان کنم. مرا به فقر یاد کنید تا با اقتدار یادتان کنم. مرا با قلب یاد کنید تا با کشف حجاب یادتان کنم. مرا به ذکر فانی یاد کنید تا به ذکر باقی یادتان کنم. مرا به تعظیم یاد کنید تا به تکریم شما را یاد کنم. مرا آن سان که شما را یاد می کنم، از جهت جایگاه من، یاد کنید که خداوند برتر است. (۶)
خداوند سبحان مومنانی را که در خشوع خود، در یاد خدا سستی می کند نکوهش می کنند: (الم يأن للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله وما نزل من الحق)(7) ترجمه: (آیا وقت آن نرسیده است که آنان که ایمان آورده اند قلبشان با یاد خدا و آنچه که به حق فرستاده است خاشع شود). همچنان که خداوند مومنانی را که به ذکر الله مطمئن هستند، بشارت می دهد و می فرماید: (وبشر المختبين . الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم)(8) ترجمه: (و بشارت ده مومنان را آنانکه چون یاد خدا شود قلبهایشان می لرزد). یعنی از هیبت خدا می ترسند. و نیز می فرماید: (واذكـروه كمـا هداكـم)(9) ترجمه: (او را یاد کنید آنچنان که شما را هدایت کند). یعنی او را به نیکی یاد کنید آنگونه که به نیکی شما را هدایت کرد. خداوند سبحان بندگانش را با منت بر ایشان یاد کرد و بعد از تاریکی و گمراهی به نور و راه راست هدایت فرمود. آیا سزاوار نیست که بندگان صاحب فضل و هدایت را یاد کنند؟ وانگهی آیات دیگری هست که مومنان را به ذکر بسیار تشویق می کند. کثرت در اینجا به عدد و یا کمیت یا وصف یا کیفیتی محدود نشده است، اما مشایخ گرانقدر اصول و نظام و کیفیتی برای ذکر مقرر نموده اند. خداوند می فرماید: (واذكر ربك كثيرا وسبح بالعشي والابكار)(10) ترجمه: (خدا را بسیار یاد کن و صبح و شام تسبیح گوی ). و همچنین می فرماید: (والذاكرين الله كثيرا والذاكرات اعد الله لهم مغفرة واجرا عظيما)(11) ترجمه: (و خداوند برای زنان و مردانی که خداوند را بسیار یاد می کنند، مغفرت و اجر بزرگی فراهم نموده است). وخداوند متعال می فرماید: (لقد كان لكم في رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله واليوم الاخر وذكر الله كثيرا)(12) ترجمه: (رسول خدا برای شما اسوه ای نیکوست، برای آنکه به خداوند و روز قیامت امیدوارند و خدا را بسیار یاد می کنند). و در جایی می فرماید: (يا ايها الذين امنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا) (13) ترجمه: (ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را بسیار یاد کنید). و از زبان موسی(ع) می فرماید: (كي نسبحك كثيرا ونذكرك كثيرا)(14) ترجمه: (تو را بسیار تسبیح گوییم و بسیار یاد کنیم). و خداوند در آیه دیگری می فرماید: (يا ايها الذين امنوا اذا لقيتم فئة فاثبتوا واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون)(15) ترجمه: (ای کسانی که ایمان آورده اید وقتی گروهی را دیدید ثابت قدم باشید و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید).
همچنین آیات کریمه بسیاری جهت تبیین محدود نبودن ذکر برای ذاکر آمده است. از جمله: (فاذا قضيتم الصلاة فاذكروا الله قياما وقعودا وعلى جنوبكم)(16) ترجمه: (چون نماز را به پایان بردید خدا را ایستاده و نشسته و بر پشتهایتان خوابیده یاد کنید). پس شایسته است که ذاکر، خدا را ایستاده، نشسته و خوابیده بر پشت، یاد کند.
آیات قرآنی تبیین می کند که وقت معینی برای ذکر نیست و خداوند در وقت های گوناگون در بامداد و شامگاه به ذکر پروردگار امر نموده است. خداوند می فرماید: (واذكر ربك في نفسك تضرعا وخفية ودون الجهر من القول بالغدو والاصال ولا تكن من الغافلين)(17) ترجمه: (خدا را در درون خویش یاد کن، غیر از آنکه آشکار در بامداد و شامگاه یاد می کنی و از زمره غافلان مباش). و نیز می فرماید : (واذكر اسم ربك بكرة واصيلا)(18) ترجمه: (خدایت راهر صبح و شام یاد کن). و نیز می فرماید: (في بيوت اذن الله ان ترفع ويذكر فيها اسمه يسبح له فيها بالغدو والاصال . رجال لا تلهيهم تجارة ولا بيع عن ذكر الله)(19) ترجمه: (خداوند فرمان داده است که در خانه هایی او را گرامی داشته، در آن اسم او را ذکر کنند و برایش در آن تسبیح گویند در هر بامداد و شامگاه، مردانی که تجارت آنان را از یاد خدا غافل نمی دارد). و (واذكر ربك كثيرا وسبح بالعشي والابكار)(20) ترجمه: (خدایت را بسیار یاد کن و در شب و روز او را تسبیح گوی) و نیز خداوند تعالی می فرماید: (فاصبر على ما يقولون وسبح بحمد ربك قبل طلوع الشمس وقبل غروبها ومن اناء الليل فسبح واطراف النهار لعلك ترضى)(21) ترجمه: (و بر آنچه می گویند صبر کن و قبل از طلوع خورشید و قبل از غزوب آن و در وقت های از شب و اوقات روز او را تسبیح گوی تا مگر خشنود کند که خشنود گردی).
از اینجا ادعا شده است که ذکر به دنبال هر نماز است و بر ذکری معین، آنگونه که در حدیث نبوی آمده است. اکتفا می کنند. پس ما می گوییم که ذکر در برخی آیات کریمه، قبل از نماز و در آیات دیگری بعد از نماز و در خود نماز آمده است. زیرا که نماز مشتمل بر اذکار است. خداوند می فرماید: (انني انا الله لا انا فاعبدني واقم الصلاة لذكري)(22) ترجمه: (من الله هستم و معبودی جز من نیست. مرا پرستش کن و نماز را به یاد من بر پای دار). یعنی مرا در نماز یاد کن. و نیز می فرماید: (قد افلح من تزكى . وذكر اسم ربه فصلى)(23) ترجمه: (به راستی آنکه تزکیه نمود و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد رستگار شد). یعنی ذکر اندکی قبل از نماز است، چرا که افتتاح نماز با هر اسمی از اسماء خداوند جایز است و خداوند می فرماید: (فاذا قضيتم الصلاة فاذكروا الله)(24) ترجمه: (چون نماز را تمام کردی خدا را یاد کن)(نساء103).
در اینجا آیات دیگری وجود دارد که خداوند ذکر را در جاهای محدود و صیغه معین واجب نموده است و سنت نبوی شریف آن را بیان نموده است: (ليشهدوا منافع لهم ويذكروا اسم الله في ايام معدودات)(25) ترجمه: (تا به سودهایی که ایشان روا داشتم برسند و در ایام حج اسم الله را ذکر کنند). و (والذين اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذكروا الله فاستغفروا الذنوبهم)(26) ترجمه: (و آن کسانی که چون زشتی کنند یا بر خود ستمی روا دارند، خدا را یاد کنند و بر گناهانشان استغفار نمایند) و نیز خداوند متعال می فرماید: (فاذا قضيتم مناسككم فاذكروا الله كذكركم اباءكم او اشد ذكرا)(27) ترجمه: (چون مناسکتان را به پایان رساندید خدا را یاد کنید، آنگونه که پدرانتان را یاد می کنید، یاد کنید بیشتر). یعنی چون از عبادتتان فارغ شدی (در حج) ذکر خدا را بسیار یاد کنید و در آن مبالغه کنید، آنگونه که در ذکر پدرانتان و مفاخرشان می کیند و نیز خداوند می فرماید: (واذكروا الله في ايام معدودات)(28) ترجمه: (خدا را در روزهای معین یاد کنید، یعنی ایام تشریق و وقت جمار).
آیات قرآنی در ترساندن کسانی که خدا را یاد نمی کنند و بر حذر داشتن بندگان از نسیان و لهو از یاد خدا وارد شده است. خداوند می فرماید: (ومن يعرض عن ذكر ربه يسلكه عذابا صعدا)(29) ترجمه: (هر کس از ذکر خداوند اعراض نماید، خداوند او را عذابی سخت افکند). و همچنین می فرماید: (ومن يعش عن ذكر الرحمن نقيض له شيطانا فهوله قرين)(30) ترجمه: (هر کس از یاد خدای رحمان روی گرداند، برای او شیطانی قرار می دهیم که همنشین او باشد). و می فرماید: (انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة والبغضاء في الخمر والمسير ويصدكم عن ذكر الله وعن الصلاة فهل انتم منتهون)(31) ترجمه: (شیطان می خواهد در بین شما دشمنی و کینه در خمر و قمار بیاندازد و شما را از یاد خداوند باز دارد و آیا شما باز می ایستید). و نیز می فرماید: (يا ايها الذين امنوا لا تلهكم اموالكم ولا اولادكم عن ذكر الله ومن يغفل ذلك فاولئك هم الخاسرون)(32 ) ترجمه: (ای کسانی که ایمان آوردید، اموال و اولادتان شما را از یاد خدا باز ندارد که هر کس چنین کند، از زیانکاران است) و نیز می فرماید: (ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا واتبع هواه وكان امره فرطا)(33) ترجمه: (و پیروی مکن از کسی که قلب او را از یاد الله غافل کرده ایم و او در پی هوای نفس خود است و کار او تباه شده است) و نیز می فرماید: (ان المنافقين يخادعون الله وهو خادعهم واذا قاموا إلى الصلاة قاموا كسالى يراون الناس ولا يذكرون الله الا قليلا)(34) ترجمه: (منافقان با خداوند نیرنگ می کنند و خداوند با ایشان نیرنگ می کند. چون برای نماز بر می خیزند، به تنبلی بر می خیزند و برای مردم ریا می کنندو خدا را جز اندک یاد نمی کنند) و نیز خداوند می فرماید: (ومن اعرض عن ذكري فان له معيشة ضنكا ونحشره يوم القيامة اعمى)(35) ترجمه: (هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی او سخت خواهد بود و روز قیامت او را کور محشور می کنم). ابن جبیر می گوید: قناعت را از او می گیرد و زندگی او سخت و حالش ناگوار می شود. آن چنانکه بعضی صوفیان می گویند: (هر کس از یاد خدا اعراض کند وقتش ناگوار و روزی اش پریشان خواهد شد). در اینجا بهتر است که آیات قرانی را به انتها برسانیم، هر چند که تمام آن را بیان ننموده ایم و تنها به این بسنده کنیم که: (الا بذكر الله تطمئن القلوب)(37) ترجمه: (با یاد خدا دلها آرام می گیرد).
منابع
(1) الحجر : 9 .
(2) الجمعة : 9 .
(3) النحل : 43 .
(4) البقرة : 152 .
(5) عادل خير البدين العالم – الفكري للامام جعفر الصادق – ص139 .
(6) الشيخ الكيلاني – الغنية لطالبي طريق الحق –ج2- ص909 .
(7) الحديد : 16 .
(8) الحج : 35,34 .
(9) البقرة : 198 .
(10) ال عمران : 41 .
(11) الاحزاب : 35 .
(12) الاحزاب : 21 .
(13) الاحزاب : 41 .
(14) طه : 35,34 .
(15) الانفال : 45 .
(16) النساء : 103 .
(17) الاعراف : 205 .
(18) الإنسان : 25 .
(19) النور 37,36 .
(20) ال عمران : 41 .
(21) طه : 130 .
(22) طه : 14 .
(23) الاعلى : 14,13 .
(24) النساء : 103 .
(25) الحج : 28 .
(26) ال عمران : 135 .
(27) البقرة : 200 .
(28) البقرة : 203 .
(29) الجن : 17 .
(30) الزخرف : 36 .
(31) المائدة: 91 .
(32) المنافقون : 9 .
(33) الكهف : 28 .
(34) النساء : 142 .
(35) طه : 142 .
(36) تفسير النسفي –ج2- ص68 .
(37) الرعد : 28 .
