پس از آنکه در فصل اول مقدمه ای ساده درباره تاریخ رویاها و تأثیر آن ها بر اعتقادات مسلمانان را بررسی کردیم و نگاهی گذرا به تفاوت نظریات مختلف در این باره انداختیم، و در فصل دوم به دیدگاه های تصوف درباره رؤیا و نظرات آن ها پرداختیم، در این فصل به نظرات رئیس طریقت عالیه قادریه کسنزانی، جناب سید شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) درباره رؤیا می پردازیم. در این بخش بر تفسیر خواب ها و نظرات شیخ در این باره تمرکز کرده ایم، زیرا این مسئله برای همه علاقه مندان به این موضوع، اعم از نخبگان و مردم عادی بسیار مهم است.
آیا باید به رویاها باور داشت یا خير؟
شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) معتقد است که رؤیا بر حسب بیننده آن متفاوت است. اگر رؤیا از جانب پیامبران و رسولان که در مرتبه عصمت قرار دارند، یا از مشایخ کاملین، اولیاء و صالحین که مورد حفظ الهی قرار گرفته اند، باشد، این رؤیاها صادق هستند و می توان آن ها را به عنوان منبعی از منابع معرفت در نزد صوفیان تلقی کرد. چرا که خداوند همان گونه که ظاهرشان را با عصمت یا حفظ الهی پوشانده، باطنشان را نیز حفظ کرده است. در غیر این صورت، ولایت آن ها چه معنایی دارد؟ و چگونه به مقام ولایت رسیده اند اگر خداوند ظاهر و باطنشان را حفظ نکرده باشد؟
به قول قشیری، ولی کسی است که خداوند متعال به طور دائم و پیوسته حفظ و حمایت او را بر عهده دارد. به او قدرت عصیان و نافرمانی عطا نمی کند، بلکه توفیق طاعت را برایش پایدار می سازد. خداوند می فرماید: «وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ» (و او صالحان را تحت حفاظت خود قرار می دهد). (1) یعنی ولی مانند رسولان و پیامبران معصوم نيست، اما از آفات و لغزش ها محفوظ است. (2)
جرجانی نیز همین نظر را دارد و به این مطلب اضافه می کند که ولایت، «قیام بنده به حق هنگام فنا از خود» است. (3)
پس کسانی که در این وضعيت هستند و به این مرتبه رسیده اند، هیچ شکی در صداقت رؤیاهایشان و آنچه که از خیر، صلاح و معرفت در آن ها نهفته است وجود ندارد، و می توان به آنها اعتماد کرد زیرا قطعاً در چارچوب شریعت اسلامی و احکام آن هستند.
این درباره رؤیای معصومین از انبیا و مرسلین و همچنین رؤیای محفوظین از مشایخ، اولیاء و صالحین است. اما در مورد سایر صوفیان از مریدان یا مردم عادی، شیخ محمد کسنزانی معتقد است که رؤیا های آنان همگی لزوماً صادق نیستند؛ برخی از آن ها درست و برخی دیگر درست نیست. بهترین تعبیری که می توان برای بیان نظر شیخ محمد (قدس الله سره) در اینجا بیان کرد، همان است که از امام علی بن ابی طالب (کرّم الله وجهه) روایت شده که فرمود: «انسان همواره چیزی را در خواب می بیند که به واقعیت می پیوندد و چیزی را می بیند که در واقعیت نمی یابد». (4) یعنی رؤیا های انسان ممکن است درست باشد و ممکن است نباشد، و این به تعداد زیادی از تأثیرات درونی و خارجی بر نفس انسانی بستگی دارد.
به طور کلی، شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) به این نتیجه می رسد که غیر از معصومین و محفوظین نمی توانند به رؤیاها به صورت صد در صد اعتماد کنند، زیرا رؤیا های صادق با رؤیا های کاذب مخلوط است. اگر همه رؤیا ها صادق بودند، مردم همه پیامبر می شدند، و اگر همه کاذب بودند، منفعتی در آن ها نبود. بنابراین، گاهی رؤیا ها صادق هستند و مردم از آن ها بهره می برند؛ یا در مصالحی که از آن ها هدایت می شوند یا در مضراتی که از آن ها پرهیز می کنند. اما رؤیاها اغلب نادرست هستند، تا به آن ها در همه چیز اعتماد نشود.
آیا باید به رؤیاها عمل کرد یا خیر؟
برخی از رؤیا ها شامل دیدن حضرت رسول اعظم ﷺ می شوند، و برخی دیگر شامل دیدن ائمه اطهار یا مشایخ کاملین یا اولیاء و صالحین، چه به ذات شریفشان که در دنیا بودند و چه به معانی روحانی که به آن ها اشاره دارد. در برخی از رؤیا ها نیز صداها و ندایی شنیده می شود، و در همه آن ها دستورات یا نهی هایی وجود دارد؛ پس آیا باید به آن ها عمل کرد یا نه؟
شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) معتقد است که رؤیا های مشایخ و اولیاء رؤیا های صادقی هستند به اذن خداوند تعالی..، زیرا آن ها از خطرات شیطان و وسوسه های نفس محفوظ هستند، و آنچه که به آن ها دستور داده می شود یا از آن ها نهی می شود، همراه با درکی از معنای آن است. بنابراین یا به آنچه دیده اند عمل می کنند، یا تعبیر صحیح آن را می فهمند و به آنچه فهمیده اند عمل می کنند. در هر صورت، رؤیا های محفوظین به هیچ وجه غیر از شریعت مدارا نمی آیند. این به خاطر آن است که از رسول الله ﷺ روایت شده که فرمودند : (من رآني في المنام فسيراني في اليقظة لأن الشيطان لا يتمثل بي وبمن تبعني) “کسی که مرا در خواب ببیند، مرا در بیداری خواهد دید، زیرا شیطان نمی تواند به شکل من یا کسی که مرا دنبال کند، ظاهر شود».(5) حضرت شیخ عبد القادر گیلانی (قدس الله سره) در کتاب «سر الأسرار» در تفسیر این حدیث شریف می گوید: عدم تمثل شیطان به صورت پیامبر ﷺ نه به دلیل اختصاص است، بلکه او نمی تواند به هر چیزی که نماد رحمت، لطف و هدایت باشد، از جمله اولیاء، که از رسول الله ﷺ به نور عمل شریعت، طریقت و معرفت و به نور حقیقت و بصیرت پیروی کرده اند، شكل پیدا کند. (6)
شواهد صوفیانه در این زمینه بسیار است، از جمله:
آنچه شیخ ابن عربی در کتاب «الفتوحات المکیة» ذکر کرده است:
(« ولقد رأيته سبحانه وتعالى في النوم فقال لي : وكّلني في أمورك فوكّلته ، فما رأيت إلا عصمة محضة، لله الحمد على ذلك) «و او را در خواب دیدم و او به من گفت: امور خود را به من بسپار و من نیز سپردم، پس جز عصمت خالص ندیدم، خدا را بر این شکر می گویم.» (7)
همچنین، اشاره ای که بیشتر داشتیم در مورد تألیف کتاب «فصوص الحکم» توسط شیخ ابن عربی به دستور حضرت رسول اعظم ﷺ در رؤیایی که دید، و آنچه که درباره کتاب «الفتوحات المکیة» ذکر کرده که هیچ چیزی را بدون اذن الهی در آن نیاورده است.
اما آیا این مسئله برای مریدان که مشایخ خود را می بینند و برای عموم مردم که چیزی از این قبيل می بینند، نیز صدق می کند؟
شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) معتقد است که تا وقتی که فرد معصوم یا محفوظ نباشد، چه مرید در طریقت باشد و چه از عموم مردم، باید در عمل به آنچه می بیند تأمل کند و امر و نهی را با کتاب خدا و سنت نبی اش ﷺ و روش او در طریقت – اگر سالک باشد – مقایسه کند. اگر با اصول شرعی او در تضاد نباشد، می تواند به آن عمل کند و حتی گاهی بر عملش ثواب داده می شود و اگر نه، نباید به آن عمل کند.
سید شیخ موسی، فرزند سید شیخ عبد القادر گیلانی (قدس الله سره) از پدرش نقل می کند که فرمود: «در یکی از سفرهایم به بیابان رفتم و چند روز بدون یافتن آب گذراندم و تشنگی به شدت بر من فشار آورد. ابری مرا سایه کرد و چیزی شبیه شبنم بر من نازل شد و با آن سیراب شدم. سپس نوری دیدم که افق را روشن کرد و تصویری پدیدار شد و ندایی از آن برخاست: ای عبد القادر، من پروردگار تو هستم و محرمات را برایت حلال کردم…
گفتم: به خدا از شیطان رجیم پناه می برم، دور شو ای ملعون! و آن نور به تاریکی و آن تصویر به دود تبدیل شد.
سپس گفت: ای عبد القادر، با علم خود و به حکم پروردگارت و فقه در حالات منازلاتت از من نجات یافتی، و من با این گونه وقایع هفتاد نفر از اهل طریقت را گمراه کرده ام.
گفتم: فضل و منت از آن پروردگار من است.
به او گفته شد: چگونه دانستی که او شیطان است؟
گفت: به دلیل اینکه گفت محرمات را برایت حلال کردم، دانستم که خداوند به فحشا فرمان نمی دهد.»
این حادثه و این رفتار شیخ عبد القادر گیلانی (قدس الله سره) بزرگترین درس برای مریدان است، نه تنها در مورد رؤیاهایشان در خواب، بلکه در تمامی احوال و حالاتشان، که نباید خارج از چارچوب شریعت باشد.
و در اینجا مسئله ای شایسته باید ذکر شود که شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) به آن اشاره می کند و آن این است که اگر مرید تصویر شیخ خود یا یکی از صالحین را با نقصی در خواب ببیند، این نقص به حال مرید باز می گردد، زیرا مؤمن آینه مؤمن است و اگر در مرید نقصی باشد، ممکن است آن را در تصویر شیخ خود ببیند، بنابراین باید به این مسئله توجه داشت.
شیخ محمد کسنزانی و تفسیر ابن سیرین
شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) معتقد است که تفسیر ابن سیرین یا دیگر تفاسیر رؤیا – اگر انتساب آن ها به صاحبانشان صحیح باشد – برای این زمان مناسب نیستند، بلکه فقط برای زمان خودشان یا شاید تنها برای خود مفسر مناسب باشند.
زیرا اموری که تفسیر رؤیا بر آن ها مبتنی است به قدری فراوان هستند که بر یک مفسر سنتی تسلط و آگاهی به جزئیات آن ها دشوار است. این ها اموری هستند که حضرت شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) آن ها را ضروری و حتی مقدمات لازم برای مفسر می داند اگر بخواهد به این امر بپردازد. اگر مفسر به این امور آگاهی نداشته باشد، تفسیر معنی نخواهد داشت، چه شنیده شده و چه چاپ شده باشد. از جمله این امور:
دین و عقیده: ادیان و معتقدات همیشه و هنوز هم زمینه اصلی علم خواب را تشکیل می دهند، زیرا جوهر دین و رنگ عقیده، از لحاظ شدت یا اعتدال، تأثیر خاص و قوی ای در تشکیل و شکل دهی علم خواب دارد.
به عبارت دیگر، رؤیا های مسلمانان مانند رؤیا های غیر مسلمانان نیست، و رؤیا های صاحبان معتقدات متشدد و افراطی یا متطرف مانند رؤیا های صاحبان اعتدال نیست، همچنین رؤیا های علما مانند رؤیا های مردم عادی نیست، و رؤیا های دانشجویان علوم مذهبی فقهی مانند رؤیا های مریدان طریقت های تصوف نیست، و همچنین رؤیای شیخ طریقت مانند رؤیای مرید یا درویش نیست… و به همین ترتیب هر کس به شاکله خود رؤیا یا خواب می بیند.
سلامتی و بیماری: وضعیت سلامتی در معنی رؤیا تأثیر دارد، عجب نیست که بیمار خود را در خواب شفا یافته ببیند، اما عجیب است که سالم خود را بیمار یا معلول ببیند. بنابراین دلالت بیماری یا سلامتی معنای ثابت در همه حالات ندارد.
ممکن است نیاز روانی انسان به سلامتی در حال او و در نتیجه آن در رؤیای او تأثیر بگذارد، و ممکن است که فردی با سلامت کامل خود را بیمار ببیند، و در آن وقت مفسر در مقابل یک دوراهی قرار می گیرد تا دلالت را بشناسد، آیا منظور این است که این فرد بیمار خواهد شد؟ یا اینکه بیماری دلالت نشانه ای به بدتر شدن وضعیت اقتصادی یا جایگاه اجتماعی یا شهرت او در میان مردم دارد؟ یا دلالت آن به شخصی بسیار نزدیک به قلب و جان او مربوط می شود به طوری که رؤیا برای آن شخص منعکس می شود نه برای بیننده رؤیا؟
این احتمالات و غیره، با شناخت مفسر از جزئیات بیشتر حال بیننده رؤیا کاهش می یابد، و هرچه این شناخت بیشتر باشد، به معنای واقعی یا مجازی آن رؤیا نزدیک تر می شود.
نوع کار و سطح ثروت و فقر: از جمله اموری که در نوعیت رؤیا تأثیر دارد، طبیعت کاری است که بیننده رؤیا انجام می دهد، زیرا رؤیای یک کشاورز مانند رؤیای یک کارگر یا مستخدم نیست، و همچنین مانند رؤیای یک دکتر یا مهندس یا استاد نیست، و البته رؤیای این افراد مانند رؤیای تاجران و صاحبان صنایع و… نیست، و همچنین مانند رؤیای دانش‌آموزان و محصلان نیست… و غیره.
همان طور که رضایت یا نا رضایتی از نوع کاری که انسان انجام می دهد، در رؤیا تأثیر دارد و در نتیجه بر تفسیر آن نیز تأثیر می گذارد، همچنین میزان درآمد ناشی از آن کار و کافی بودن یا نیاز به درآمد بیشتر نیز مؤثر است. به طور کلی، رؤیاهای ثروتمندان مانند رؤیاهای فقرا نیست.
محل سکونت: محل سکونت تأثیر زیادی در رؤیا دارد. رؤیای ساکن شهر با رؤیای ساکن روستا متفاوت است، همچنین رؤیای کسی که در خانه اجاره ای زندگی می کند با رؤیای صاحب خانه فرق دارد، و رؤیای کسی که تنها زندگی می کند با رؤیای کسی که با چند خانواده زندگی می کند متفاوت است. همچنین، سکونت در آپارتمان ها تأثیر متفاوتی نسبت به سکونت در منازل معمولی دارد، و سکونت در مناطق فقیر نشین با سکونت در مناطق مرفه و شیک فرق می کند… و غیره. بنابراین، لازم است که مفسر به تمام جزئیات مربوط به محل سکونت بیننده رؤیا آگاهی داشته باشد تا بتواند رؤیا را به درستی تفسیر یا تأویل کند.
جنگ و صلح: زمان جنگ تأثیری بر رؤیا دارد که با زمان صلح متفاوت است، و زمان سختی تأثیری متفاوت با زمان رفاه دارد. رؤیای یک افسر با رؤیای یک سرباز فرق دارد، همان طور که رؤیای نظامی در مراکز آموزشی یا واحد های پشتیبانی با رؤیای سربازان و فرماندهان در خط مقدم جبهه متفاوت است… و غیره.
فصل یا موسم: رؤیای آب ها و باران در تابستان و بالعکس در زمستان دارای معنی خاصی در رؤیا است، بر خلاف کسی که آب ها و باران را در زمستان می بیند.
سیاست و جریان های فکری: برای صاحبان فکر سیاسی یا حزبی، یا جریان های فکری و اجتماعی و نویسندگان و مؤلفان، رؤیا هایی وجود دارد که با رؤیا های دیگران متفاوت است. هر جریان یا تمایلی تأثیرات خاصی در روان بیننده و در نتیجه در رؤیا دارد.
اگر بخواهیم به شمارش اموری که در رؤیا تأثیر گذارند بپردازیم، همان طور که شیخ محمد کسنزانی (قدس الله سره) می بیند، زمان زیادی نیاز خواهد بود زیرا این امور بسیار متنوع و متعدد هستند. حضرت ایشان (قدس الله سره) از این پیش زمینه شروع می کند که تخیل انسان بر رؤیا ها و خواب ها تأثیر می گذارد و این تخیل یک مجموعه بزرگ از تصاویر چیز هایی است که از طریق حواس به دست آمده اند، و این ها مواردی هستند که انسان می تواند در حین خواب آن ها را ببیند. همچنین اطلاعات اضافی ای وجود دارد که مفسر باید پیش از تفسیر آن ها را مد نظر قرار گیرد، از جمله:
– آیا بیننده پیش از خواب آرام بوده یا عصبانی؟
– آیا به موضوع خاصی فکر می کرده یا خیر؟
– آیا رؤیا های روزانه یا دغدغه های کاری و دنیوی بر او تسلط داشته اند؟
– آیا او مجرد است یا متأهل یا بیوه، و آیا به ازدواج علاقه دارد یا خیر؟
– آیا در طول روز با مشکلات سختی مواجه بوده یا روز او به صورت روتین سپری شده است؟
– آیا بر اساس شرایط خاص دینی به خواب رفته یا بدون آن؟
– آیا خواب او راحت بوده یا خیر؟
– آیا در مکان معمول خود خوابیده یا در مکانی غیر معمول؟
– آیا گرسنه یا تشنه بوده یا پس از خوردن و آشامیدن به حد کافی به خواب رفته؟
– آیا منتظر روزی ناخوشایند یا خسته کننده است یا روزی عادی؟
– آیا بیمار بوده یا در سفر بوده یا خیر؟
– آیا با قرائت چیزی از قرآن یا تسبیح گفتن به خواب رفته یا در حال فکر کردن به بازی و سرگرمی؟
– آیا در حالت جنابت به خواب رفته یا در حالت طهارت؟
این سؤالات و بسیاری دیگر از این دست، همه بر رؤیا و در نتیجه بر تأویل و تفسیر آن تأثیر می گذارند، و این مسئله را می توان از طریق مثال زیر توضیح داد:
مثلاً رؤیای «انار» معانی متفاوتی دارد که بر اساس هر فرد و موقعیت اجتماعی و علمی و فرهنگی او متفاوت است.
– تأویل انار برای یک پادشاه ممکن است به معنای یک شهر باشد که او بر آن حکم می راند یا بر آن منصوب شده است؛ تأویل پوست انار: دیوار ها یا حصار های آن شهر است، و دانه های انار: نمادی از مردم آن است.
– انار برای یک تاجر: ممکن است نماد خانه ای باشد که خانواده اش در آن زندگی می کنند، یا هتل او، یا کشتی ای که با انسان ها و اموال در میان آب سنگین شده، (9) یا دکان پر رونق او، یا خزانه اموالش.
– انار برای یک عالم یا عابد: قرآن و کتاب او، و پوست آن: اوراق او، و دانه های آن: نوشته های او که در آنها صلاح اوست.
– انار برای یک جوان مجرد: زنی با مال و جمال.
و به همین ترتیب بر اساس هر حرفه و صاحب حال است.
کسی که به شیخ گوش می دهد در حالی که ایشان توصیف می کنند چه چیز هایی باید مفسر پیش از تفسیر بداند، به این نتیجه می رسد که دانستن تمام این ها از هر شخصی، حتی اگر نزدیک به بیننده باشد، امری محال به نظر می رسد. پس چگونه است وقتی که آن شخص دور باشد و ارتباطی قبلی یا شناختی با مفسر نداشته باشد؟ و اگر چنین است، پس چه می توان گفت درباره کسی که با مفسر ارتباط ندارد و تنها به مطالعه کتاب ها و آثار او در تفسیر رؤیاها می پردازد؟
با این نگاه، و با توجه به نظر حضرت شیخ محمد (قدس الله سره)، می توانیم کتاب های تفسیر رؤیاها، چه قدیمی و چه جدید، را در رده کتاب های طالع بینی قرار دهیم، زیرا ممکن است پیش بینی های آن ها درست از آب درآید اما فقط به صورت تصادفی.
پانویسی ها:
[1] – الأعراف : 196 .
[2] – الإمام القشيري – الرسالة القشيرية – ص 359.
[3] – تعريفات الجرجاني – ص 227 .
[4] – محمد رضا عبد الأمير الأنصاري – تفسير الأحلام الكبير لأبن سيرين – ص 5 .
