لطفا ساعت بیولوژیکی خود را تنظیم کنید

امروزه با پیشرفت سریع علم ژنتیک، برخی از معماهای موجودات زنده که مایه زحمت دانشمندان بود حل شده است؛ «ساعت بیولوژی: Biological Clock » و موجودِ درون هر یک از ما، یکی از این معماهای پیچیده است هر چند که در مورد آن صدها تحقیقات انجام شده است تا جاییکه اخیراً دانشمندان توانستند محل آن را در بدن تعیین کنند، آن ساعت همان ساعتی است که باعث می‌شود ما زمان را احساس کرده و ریتم زندگی خود را تنظیم نماییم و باعث می‌شود زمان خواب و بیداری را مشخص کرده و موقع غذا احساس گرسنگی کنیم و بدنمان شبها خنک و روزها گرم شود، همانگونه که پی برده‌ایم بیشتر افرادی که از ساعت زنگ‌دار برای بیدارشدن استفاده می‌کنند؛ به طور معمول لحظاتی قبل از زنگ‌خوردن ساعتشان از خواب بیدار می‌شوند، انگار در بدنشان یک محرک درونی وجود دارد که در زمان مطلوب باعث بیدارشدنشان می‌شود.

ریتم روزانه

تغییر از یک حالت به حالت دیگر در طول ۲۴ ساعت با عنوان «ریتم روزانه: Circadian Rhythm» شناخته می‌شود و این یک پدیده بارز در دنیای زیست‌شناسی است، برای مثال حملات قلبی معمولاً در ساعات اولیه صبح اتفاق می‌افتد، و همینطور دردهای میگرنی و درد مفاصل غالبا در زمان خاصی اتفاق می‌افتند و حساسیت به درد در شب به اوج خود می‌رسد و در روز کم می‌شود و همچنین اخلاق ما در یک روز ممکن است از حالت عاطفی و عاشقانه به حالت جدی تغییر یابد یا احساسات ما در یک روزِ روشن آفتابی، شاد و هنگام ابری بودن هوا، گرفته باشد. یا مشکلی که در نیمه‌شب فکر می‌کنید که حل نشدنی است، صبح هنگام، وقتی به همان مشکل می‌نگرید پی‌می‌برید آسانتر از چیزی بوده که فکر می‌کردید، مشکل همان مشکل است و تغییری نکرده است، اما دیدگاه روانی و عاطفی شما تغییر کرده است.

در حقیقت فقط ما انسانها نیستیم که این ریتم روزانه را دارد؛ پر واضح است که بسیاری از گونه‌های جانوری در زمانهای مشخصی از فصول سال مهاجرت و جفت‌گیری می‌کنند، همچنین مهاجرت پرندگان از شمال به جنوب در زمانهای خاصی از سال رخ می دهد، گیاهان هم همینطور هستند، زیرا بیشتر گیاهان گلبرگ‌های خود را برای پذیرایی از زنبورها و پروانه در ساعات مشخصی از روز باز می‌کنند، شاید رفتار گل آفتابگردان در میان گیاهان، مصداق بارز این ریتم روزانه باشد و حتی با بررسی فعالیت‌های قارچها و حیوانات تازه متولد شده، اینطور به نظر می‌رسد که آنها نیز میان شب و روز خود تمایز قائل می‌شوند.

وقتی ساعت بیولوژی خراب شود

برخی علائم وجود دارند که با مختل شدن ساعت بیولوژیکی ظاهر می‌شوند، مثل:

1.اختلال در چرخه‌ی خواب و بیداری

هنگامی که ساعت بیولوژیکی مختل می‌شود چرخه خواب و بیداری انسان به شدت آسیب می‌بیند، به طوری که برخی افراد نیاز دارند شبها خیلی زود بخوابند پس نیمه‌های شب از خواب بیدار می‌شوند و انتظار صبح سبب عذابشان می‌شود، در حالیکه عکس این قضیه برای بعضی از مردم نیز اتفاق می‌افتد، طوریکه خوابیدن برایشان خیلی سخت می‌شود و خودشان را قربانی بی‌خوابی می‌کنند و آنها بعد نیمه‌های شب یا نزدیک سحر می‌خوابند، به این ترتیب بیدارشدن در صبح زود برای رفتن به کار یا مدرسه برای شان خیلی سخت می‌شود.

2. پرواززدگی یا Jet Lag

یک وضعیت پاتولوژیک است که معمولا هنگام سفر طولانی و سریع به مناطقی که در آنجا زمان تغییر می‌کند اتفاق می‌افتد و نتیجه‌ی ناسازگاری ساعت بیولوژیکی درون انسان با ساعت خارجی است که با تغییر زمان کشورهای مختلف که مسافر از  آن عبور می‌کند تغییر می‌کند. این وضعیت منجر به بی‌خوابی، خستگی و کندی عملکرد بدن می‌شود و با اختلال در چرخه‌ی خواب و بیداری همراه است.

3.افسردگی زمستانی «اختلال عاطفی فصلی»

یک تحقیق میدانی در شهر نیویورک، نشان داد که بیش از یک سوم بزرگسالان در طول زمستان از اختلالات خلقی رنج می‌برند به طوری که تا پاسی از شب طول می‌کشد. همچنین مشخص شد که از هر ۱۰۰ نفر ۶ نفر در زمستان دچار افسردگی شدید می‌شوند و بیمار احساس می‌کند در انجام کار و زندگی خانوادگی ناتوان است و همچنین موجی از خستگی و تغییر در عادات غذایی را احساس می‌کند و از مواد نشاسته‌ای و قندی فراوانی تغذیه می‌کند.

ساعت بیولوژیکی در کجا یافت می‌شود؟

دانشمندان سرانجام پس از کشف گروهی از نورون‌ها به نام «هسته سوپرا کیاسماتیک: Supra Chiasmatic nucleus،» که در پایینِ وسط مغز  قرار دارد، توانستند مکان ساعت بیولوژیکی راکنترل کنند. به نظر می‌رسد آنجا، مرکز قدرت ریتم روزانه باشد. این هسته از دو قسمت تشکیل شده است، یک قسمت در نیمکره راست و قسمت دیگری در نیمکره چپ مغز قرار دارد و هر قسمت از ده‌ها هزار نورون متصل به یکدیگر تشکیل شده‌است که برنامه‌ها را منظم می‌کند و با بقیه سلولها برای رسیدن به فعالیت‌های بدن در طول روز هماهنگ می‌شود، این هسته در بالای نقطه تلاقی دو عصب بینایی در پایین جمجمه قرار دارد، برقراری ارتباط با نور، عملکرد این هسته می‌باشد، که برای ایجاد هماهنگی بین ساعت درونی و چرخه نور و تاریکی در جهان خارجی انجام می‌شود، در سلولهای این هسته، ژن ساعت، رونویسی و ترجمه می‌شود که این ژن، نقش عمده‌ای در دقت این ساعت دارد و نیز عهده‌دار وظیفه تنظیم ساعت بیولوژیکی است و یافتن آن، راه را برای تنظیم ساعت بیولوژیکی راحت‌تر می‌کند همانطور که ساعت مچی یا دیواری را با تعویض ژنهای خراب با ژن سالم، تنظیم می‌کنیم.

چگونگی عملکرد ساعت بیولوژی

تکنولوژی بیولوژی مولکولی، دانشمندان را قادر ساخته که از مکانیسم این ساعت عجیب مطلع گردند. با تحقیقاتی که روی «مگس دروزوفیلا» انجام گرفت، مشخص شد که لحظه صفر در چرخه روزانه، از ظهر آغاز می‌شود درست جاییکه روند رونویسی ژنهای مسئولِ تشکیل مجتمع حساس به نور شروع می‌شود و رونویسی تا پس از غروب خورشید ادامه می‌یابد تا فرآیند ترجمه ژنهای رونویسی‌شده به پروتئین‌هایی که ترکیب می‌شوند و مجتمع حساس به نور را تشکیل می‌دهند، آغاز شود سپس در سپیده‌دم، نور، این مجتمع حساس را شکسته و رفته‌رفته، از کارایی‌اش کم شده تا جاییکه هنگام ظهر کارایی خود را کاملا از دست می‌دهد و اینجاست که سلول، فرایند «رونویسی» از نو آغاز می‌کند و این چنین فرایندهای «رونویسی ژن» و «ترجمه رونویسی‌شده‌ی آن» در یک حلقه خودکار منظم به طور روزانه ادامه می‌یابد. پس قرارگرفتن زودهنگام در مقابل نور، منجر به رونویسی زودهنگام شده یعنی ساعت صفر در چرخه روزانه زود شروع می‌شود و قرارگرفتن دیرهنگام در مقابل نور به معنای تاخیر در رونویسی است و این چنین، نور، ساعت بیولوژی را هر 24 ساعت یکبار تنظیم می‌کند. براین اساس، چرخه نور و تاریکی در سطح زمین، مسیر تمام فرآیندهای حیاتی در بدن موجودات زنده را تعیین می‌کند؛ ساعت بیولوژی نمی‌تواند به تنهایی برای مدت طولانی به طور منظم کار کند بلکه باید این چرخه، به عنوان یک ساعت مرجعی باشد که ما هر از گاهی ساعت خود را با آن تنظیم کنیم. بنابراین قرارگرفتن در معرض نور روز حتی برای چند دقیقه در روز برای تطبیق ریتم بدن با ریتم طبیعت اطراف ما ضروری است و قران کریم درباره دو نعمت شب و روز چنین می‌فرماید: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِضِيَاء أَفَلَا تَسْمَعُونَ. قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ: بگو: «به من خبر دهید اگر خداوند شب را تا قیامت بر شما جاودان سازد، آیا معبودی جز خدا می‌تواند روشنایی برای شما بیاورد؟! آیا نمی‌شنوید؟!»، بگو: «به من خبر دهید اگر خداوند روز را تا قیامت بر شما جاودان کند، کدام معبود غیر از خداست که شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟ آیا نمی‌بینید؟!» (1)

پاورقی

1. قصص 71-72

منبع

شبکه فرهنگی العز

http://www.al3ez.net/index0.php?show=index41&id=79