شیخ عبد القادر گیلانی (قدس الله سره ) درباره ذکر می فرماید: ای کسیکه به غنا و صفای خود فریفته ای، بزودی صفای تو مکدر می شود، غنایت به فقر و فراخیت به تنگی مبدل خواهد شد. پس نباید به آنچه که در آنی، فریفته شوی. پس ترا باید به مواظبت به حلقات ذکر و حسن ظن به شیوخ( ) و عاملان به علم و گوش دادن به ایشان، ای جوان، تو را همنشین شیطان و جانشین او می بینم، قومی را بر خود امین یافته ای و با او دوستی می کنی و او گوشت دین و تقوای تو را می خورد و سرمایه ات را نابود می کند و تو بی خبری، وای بر تو، او را از خود دور کن و با ذکر دائمی او را از خود فراری دو که ذکر او را نابود کرده، شکستش می دهد و جمع او را می پراکند. حق تعالی را یک بار با زبان و یک بار با دل یاد کن. طعام و شراب خود را تغییر بده، در همه حالات از ورع کمک بجوی و برای نابودی شیطان پیوسته ” لا حول ولا قوه الا با لله العلی العظیم ماشاءالله لا اله الا الله الملک الحق المبین سبحان الله و بحمده” بگو، که با این ذکر ظیطان باز گشته، شوکتش در هم می شکند و لشکرش در هم می شکند و لشکرش منهدم می گردد. تخت ابلیش بر روی دریاست و او سربازانش را را به زمین گسل می دارد. گرامی ترین سربازانش درد نزد او، فتنه انگیزترینش در بین بنی آدم است.
از پیغمبر اکرم نقل است: (قلبها دچار زنگار می شوند، جلای آن قرائت قرآن کریم و حضور در حلقه های ذکر است).
مجالس علمای عالم به علم، قلب را جلا داده آن را صاف کرده و ترقی می دهد و قساوات آن را از بین می برد. مردی نزد حسن بصری ( )، از قساوت قلب شکایت کرد، شیخ به او فرمود: به حضور در ذکر ذاکران الله عزوجل عالمان به او و اولیاء او مداومت کن که آنان پادشاهان حقیقی هستند، پادشاهان دنیا به سوی ایشان می شتابند. ایشان آخرت را دیده اند، پس دنیا در نظرشان ناچیز آمده است. حق را دیده اند و خلق در نظرشان کوچک نموده است. آنان از اطاعت خداوند و ترک معصیت دارای مزیت شدند.
ای گناهکاران از رحمت رحمت حق تعالی نا امید نشوید و از روح الله مایوس نگردید. ای مرده دلان به ذکر پروردگار عزوجل و تلاوت قرآن کریم و سنت نبی اکرم و حضور در حلقات ذکر، مداومت کنید تا قلبهایتان زنده گردد، آنگونه که زمین مرده با ریزش باران بر آن زنده می شود. وقتی قلب به ذکر خداوند مداومت نمود، صاحب معرفت و علم توحید و توکل و اعراص از همه چیز جز خدا می شود. مداومت در ذکر خیر در دنیا و آخرت می شود. تا زمانیکه در دنیا و با خلق هستی تو از حمد و ذم آنان اثری پذیری، زیرا تو در نفس و هوا و طبع هستی، وقتی قلبت به خداوند رسید و امرت به او واگذار شد از تاثیر آن بدور و از سنگینی عظیم راحت می گردی. اگر به دنیا با توکل به حول و قوه ات مشغول شوی، بریده می شود و پاره پاره می شود و سختی می بینی و ناراحت می شوی. همچنین اگر به آخرت مشغول شوی از تو فوت می شود. اگر به حق تعالی مشغول باشی خیر دنیا و آخرت به سوی تو می آید. برای معاش با دست قوی و با توکل بر او، طلب گشایش کن، باب اطاعت را به توفیق او بکوب، چون به مقام طلب او رسیدی از او قوت طلب کن و صدق در طلب، نیرو و یاری بگیر، در پیشگاهش با قلبی مطمئن باش و از دنیا و فارغ و آسوده باش.
ذکر در لغت به معنای حفظ چیزی است. تذکر الشیء یعنی آن را بر زبان جاری کردن به زبان است. اما نزد اهل طریقت خروج از میدان غفلت به فضای مشاهده ، با غلبه بر خوف یا کثرت حب است. ذکر بساط عارفان و نصاب محبان عاشق است و حقیقت آن فراموش کردن هر چیز جز مذکور می باشد.
اقسام ذکر
الف) ذکر زبان: که آن به استمداد قلب بوده، محب آن را تکرار می کند و تکرار آن شنیدنش را دوست می دارد.
ب) ذکر سر: که از مقامات و اصلین از خواص خاصان است و معنای آن غیاب ذاکر در مذکور است، به گونه ای که حتی اسم و رسمی باقی نماند که ذاکر باشد.
ذکر زبان آغاز است و آنچه حقیقی است، ذکر قلب می باشد. سالک ذاکر شمرده نمی شود، مگر اینکه با قلب خود ذکر بگوید. آنچه موید این کلام است گفتار شیخ عبد القادر گیلانی( ) است: هر کس با قلب خود خدا را یاد کند او ذاکر حقیقی است و هر کس با قلب خود او را یاد نکند، ذاکر نیست. زبان غلام و دنباله رو قلب است.
شیوخ طریقت اتفاق نظر دارند که عمده ترین چیز در طریقت، زیاد یاد کردن الله عزوجل است و هیچ دواء یا عملی بالاتر از آن نیست و نجات بخش ترین راه رستگاری و وصول در طریقت ذکر الله است. ابو السعید ابن ابی العشائر گوید: از اصولی که طریقت بر آن است، این است که مرید کارش چهار چیز شود: اشتغال زبان به ذکر الله عزوجل با حضور قلب… و بالاترین چیزی که خاک آدمی را به طلای خالص مبدل می سازد، زیاد یاد کردن ذکر الله تعالی با اخلاص است.
مشایخ گرانقدر ( ) ما ذکر را اساس طریقت دانسته، مریدان را به اشتغال به ذکر مداوم، در طول حیات فرمان داده اند. چرا که ذکر سبب بیداری از غفلت و دوای سریع برای جلای قلب است. شیخ علی مرصفی (رضی الله عنه) گوید: شیوخ عاجز شده اند و دوایی اثر گذارتر برای جلای قلب مرید بر مداومت ذکر الله عزوجل نیافته اند. حکم ذاکران مانند کسی است که مسی زنگ زده را با سنگریزه، جلا بخشد و حکم دیگران که به عبادت دیگر مشغولند مانند کسی است که مس را با صابون جلا می بخشد.
ذکر وسیله ای است که به واسطه آن شیطان شکست می خورد. ذکر چون در قلب جای گرفت، شیطان از نزدیکی ذاکر می گریزد. رسول اعظم می فرماید: ( شیطان را با ذکر لا اله الا الله محمد رسول الله گرفتار کنید، که شیطان گرفتار و درمانده می شود، همچنانکه شتر را با سواری و بار زیاد بیمار و درمانده می کنید).
اگر مرید بر تکرار ذکر مداومت کند، ذکر از زبان به قلب منتقل می شود و مرید از تکرار آن لذت می برد و به شنیدن آن عشق می ورزد و بدان انس می گیرد تا با روحش آمیخته شود. مرید این انتقال را با حرارتی در قلب احساس می کند. در این هنگام قلب پیوسته در همه حالات به ذکر الله عزوجل مشغول می شود و زمانیکه عارضه ای پیش آمده یا سببی موجب فراموشی شود پس او چگونه غافل از یاد خدا می شود، کسیکه ذکر، کلید غیب و انیس تنهایی و جاذب خیر اوست.
