صبر در لغت به معنای حبس است، و چون گفته می شود: صبرت نفسی، یعنی او را حبس کردم. صبر من الحجاز، یعنی آنچه که شدید و محکم باشد و در اصطلاح ایجاد طاقت بشری برای تحمل حوادثی که برای انسان اتفاق می افتد، از امور فکری گرفته تا نفسانی و جسمی که منجر به آزادی در وی می شود . صبر از صفات پیامبران است که خداوند پیغمبرش (ص) را چنین مخاطب می سازد: (همانند دیگر پیامبران اوالالعزم صبر کن)(احقاف35) و خداوند رستگاری را در صبر قرار داده است، می فرماید: (ای کسانیکه ایمان آوردید، صبر پیشه کنید، استقامت بورزید و تقوای حق را پیشه کنید، باشد که رستگار شوید)(آل عمران200) خداوند کریم صابران و عابدان را به پایبندی به صبر توصیه می کند: (و بردبار باش همراه کسانیکه خداوندشان را شب و روز می خوانند و ذات مقدس او را می طلبند) (کهف28).صبر سیئات و خطاها را محو نموده، بنده را به درگاه پروردگار نزدیک می سازد، که پیغمبر (ص) می فرماید: (تا زمانی که بلا بر مؤمن در نفس و مال و فرزندش باشد و او صبر کند، خداوند را آنگونه مشاهده می کند که هیچ گناهی بر وی نیست، و خداوند به این وسیله گناهانش را محو می کند)
صبر از شجاعت است که امام علی(ع) می فرماید: ( بخل ننگ است، ترس نقص است و صبر شجاعت است). صبر بر دو قسم است: صبر بر دنیا و صبر بر دین.
صبر بر دنیا با شکر در خوشی شروع می شود و نیز با معرفت انسان نسبت به نعمت های الهی و تفضلش بر انسان و از سوی دیگر با شکرگزاری و انفاق در جایی که خداوند می پسندد و به کار نبردن این نعمت در معصیت خداوند میسر می گردد. تا عقل های روشن بین و اموال فراوان را در جرم و گناه و انجام زشتی ها به کار نبرد .صبر به بلا از صفات صالحان است، چرا که دنیا دار امتحان است و خداوند ایمان بندگانش را با انواع سختی ها آزمایش می کند. پس مریض باید در مرض خود و فقیر در گرسنگی خود صابر باشند.اما صبر بر حکم که این قله صبر در دنیا است، چرا که خداوند دنیا و زینت های آن را برای بنده، دوست داشتنی قرار داده است. آنگاه آنچه را که در شرع است حکم فرموده تا اندازه تحمل و صبرش را بیازماید و چون بنده صبر کرد، این مقدرات بر او نازل می شود و او در برابر، پاداش خواهد گرفت. اگر ناراحتی نماید، این مقدرات بر او خواهد رسید و به خاطر اظهار جزع دچار گناه خواهد شد. امتحان بنده به مرگ و فراق از این قبیل است
از رسول اکرم (ص) روایت شده است: او به زنی برخورد که در کنار قبر کودک خود می گریست. پیغمبر فرمود: (تقوای خدا پیشه کن و صبور باش). رسول الله هنگام وفات پسرش ابراهیم(ع) فرمود: (چشم گریان است و قلب اندوهگین، اما ای ابراهیم ما چیزی نمی گوییم که خداوند به خشم در آید و به خاطر تو، ای ابراهیم، ناراحت هستیم). امام جعفر صادق(ع) فرمود: (صبر در باطن بندگان نور و صفا ایجاد می کند و جزع ظلمت و وحشت بار می آورد و همه کس ادعای صبر می کنند و جز مؤمنان در این راه ثابت قدم نخواهند بود و جزع را همه کس انکار می کنند و حال آنکه در منافقان آشکار است، چرا که نزول محنت و مصیبت بر صادق و کاذب، امری ثابت شده است) .
سید شیخ عبدالقادر گیلانی(ق) در این باره می گوید: بر اذیت خلق و همسایگان صبور باش که در صبر خیر بسیار است، همه شما مأمور به صبر هستید. در کارها به قدری صبر کنید تا به گوش یقین بشنوید. صبر اساس هر خیری است. ملائکه (ع) و انبیاء(ع) امتحان شدند و صبر کردند، شما نیز پیرو ایشان باشید و چون صبر کنید. قلب چون صحت یافت از مخالفت و موافقت یا مدح و ذم یا عطا و منع یا کسی که او را نزدیک یا کسی که او را دور کند یا کسی که او را قبول یا رد کند، باکی ندارد. قلب سالم از توحید و توکل و یقین و ایمان و قرب حق تعالی روشن و درخشان است، چنین کسی همه را به چشم ذلت و فقر میبیند. با این حال بر طفل کوچکی نیز تکبر نمی کند.
وی می افزاید: وای بر تو، گرسنگی گرسنگان، برهنگی برهنگان و مرض بیماران و زندان گرفتاران را بیاد بیاور، تا آنچه بر تو مصیبت است آسان شود. اهل قبور را در هول قیامت به یاد آور به یاد آگاهی خداوند و نگاه او بر تو و سابقه اش با خود بیفت. آیا از او شرمسار نیستی؟ اگر کاری بر تو سخت شد به یاد گناهانت باش و توبه کن، به خودت بگو به خاطر گناهانت در سختی هستی که سزاوار توست. اگر از گناهان توبه کردی و تقوای حق نمودی، خداوند از هر همی، فرجی و از هر ضیقی، گشایشی برای تو قرار می دهد. خداوند می فرماید: (هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند برای او گشایشی می دهد و از جایی که گمان نمی کند او را روزی می دهد)(طلاق2و3). اگر با خدا موافق نمودی و با او منازعت نکردی، شکر کردی و کفر نگفتی، راضی گشتی و خشمگین نبودی، آرام بودی و شکایت نکردی، آیا خداوند برای بنده کافی نیست.
سید شیخ عبدالقادر گیلانی(ق) همچنین می افزاید: ای فقیران بر فقر خود صبر کنید که غنای شما در دنیا و آخرت از جانب پروردگارتان آمده است که می فرماید: (فقرای صابر همنشین خداوند عز و جل در روز قیامت هستند) فقیران صابر، امروز همنشین خداوند رحمان با قلب هایشان هستند و فردا با جسم هایشان. هیچ مؤمنی نمی میرد، مگر اینکه هنگام موت پرده از کنار چشمش برداشته می شود و جایگاه خود را در بهشت می بیند، پس مرگ برای او گوارا می شود. از این رو صبر نگه داشتن نفس، برای پذیرفتن حکم پروردگار است. ابن عجیبه می گوید: صبر نگاه داشتن قلب در برابر حکم حق است. صبر در دنیا دلیل بر عمق ایمان به خدا و محبت اوست. ابوالدراء گوید: چکیده ایمان، صبر در برابر حکم و رضا به تقدیر الهی است . قناد نیز می گوید: صبر همراه هر واجب در اعراض از منهیات و مواظبت بر مقدرات است .بزرگان طریقت نه تنها به تقدیر راضیند، بلکه از درد در صبر خود احساس لذت می کنند. ذوالنون مصری یکبار در عیادت بیماری به او می گوید: کسی که در ضرب دوست صابر نباشد، در عشق خود صادق نیست .
صبر در دنیا با تحمل بدون شکایت در نزد مردم میسر است و هرکس از پروردگار خود نزد مردم شکایت کند از حدود صبر خارج شده است. بشر حافی گوید: صبر جمیل آن است، که در آن شکایت نزد مردمان نبرند. تنها شکایت از صبر، شکایت کردن از خدا به نزد اوست. به دلیل شکایت ایوب نبی(ع) که از ناراحتی خود نزد خدا شکایت کرد. با اینحال از گروه صابران خارج نشد. قناد گوید: صابر کسی است که در راه خدا برای رضای الله صبر نموده، جزع نمی نماید، جزع ممکن نیست و انتظار شکایت در وی نمی رود .
اما صبر بر دین شامل صبر بر اجتناب از محارم و التزام به طاعات و صبر به امر به معروف و نهی از منکر می شود. صبر بر طاعات و غلبه بر شهوات نفسانی و شدت وابستگی به فریب های حیات دنیایی به ویژه حرام ها آغاز می شود، که نفس به هر آنچه از جانب حق تعالی حرام شده است، مشتاق و حریص است. پس تربیت اهل طریقت از اینجا آغاز می شود، یعنی تلاش برای شهوات نفس و شکستن آن با ریاضت و تسبیح و بستن تمام راه هایی که منجر به محرمات می شود. آنگاه راه های شبهناک، تا تدریجا به جایی برسد که استفاده از حلال کاهش یابد که این درجه ای از ورع است. آنگاه صبر به مراحل عبادت و تحمل انجام آن و دیگر موارد وابسته به آن جهت رسیدن به حق تعالی می رسد.در این هنگام مرید همراه با شیخ از تصفیه قلب از غیر از خدا فراغت می یابد و به صبر در دنیا و دین عادت می کند. در این زمان به پیروی از پیغمبر(ص) برآزار و اذیت و طعنه مردم صبر می کند و رسول الله (ص) هنگامی که دعوتش را در مکه گسترش داد، مشرکان مکه او را آزار دادند. پیغمبر(ص) در برابر جهلشان با بزرگی خود مقابله نمود، آن سان که از اذیت آنان خون از چهره مبارک آن حضرت (ص) جاری شد، ولی پیغمبر(ص) برای هدایتشان دعا می کرد و بر گناهانشان استغفار می نمود و می فرمود: (خدایا قوم مرا ببخش، زیرا ایشان نادانند)
امروز ما در اهل بیت طاهر پیغمبر(ع) در مشایخ طریقت کسنزانی این را می بینیم، بذل اموال و تلاش در راه نشر تعالیم دین حنیف و صبر و جهاد در دین، که از نبی مکرم (ص) این دعوت و جهاد و تعلیم را ارث برده اند. هم چنان که حب الهی و تقوا و صبر و بزرگی و استقامت را ارث برده اند. صبر در این مجال صبر بر گفتار و اذیت مردمان است که با تکذیب انجام می دهند. این نعمتی از جانب خداوند است که به هر بنده ای که بخواهد، عنایت می فرماید و هیچ نعمتی به غیر از تجلی ربانی با این نعمت برابری نمی کند. رسول اکرم (ص) می فرماید: ( هیچ نعمتی بالاتر از صبر، به کسی داده نشده است).
صبر عامه مردم با سالکان، متفاوت است. صبر عامه مردم در نگه داشتن قلب بر مشقت عبادت و ترک همه منهیات ممنوع از جانب حق تعالی است و صبر سالکان بیشتر در مجاهده شان و مراقبت قلب و دوام حضور با خداست. صبر واصلان اهل طریقت نگاه داشتن روح ها در مداومت اعتکاف و نظر در حق تعالی است. صبر از عمل دشوار تر است، چرا که نفس را در برابر خواسته اش نگه می دارد و او را در مواجه با آنچه ناخوش می دارد، ثابت می دارد. اگر ایمان مؤمن به قدرت خداوند و عشق به او نبود، صبر و خویشتن داری نمی نمود، ولی ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهد، تا به نور الله، به واسطه شیخ هدایت یافت .
صبر بر بلای محبوب در نظر سالک لذتی بزرگ دارد. این صبر بر سه قسم است: صبر بر طاعت و صبر بر معاصی و صبر بر مصائب. صبر در طاعت استقامت در شرع خداوند و پایداری همیشگی بر عبادات و صبر در برابر انواع پیشامد ها است. صبر بر معاصی، مجاهده نفس در سختی ها، پیکار با انحرافات و اصلاح کژی ها و از ریشه کندن شر و فسادی است که شیطان در آن ایجاد می کند. اما صبر بر مصائب، آن است که خداوند ایمان بندگانش را با اینکه او به ایشان آگاه تر است، به انواع مصائب آزمایش نموده، به انواع سختی امتحان می نماید تا خبیث از طیب و مؤمن از منافق باز شناخته شود. خداوند می فرماید: ( آیا مردم، گمان می کنند که رها می شوند و بعد از آنکه گفتند ایمان آوردیم آزمایش نمی شوند) (عنکبوت1و2) .
