توبه ،بازگشت از اعمال بد و خارج از طاعت است و اعمالی که در نزد حق تعالی منفور می باشد. توبه مسلمان نور است که در قلب او به فضل و رحمت الهی برافروخته می شود. بعد از اینکه شیطان اورا با فریب خود گمراه کرده است و این برای همه بشر است. چون هیچ انسانی از وسوسه شیطان و افکار شیطانی یا غفلت از یاد خدا در امان نیست. از این رو بر هر انسانی واجب است که توبه کند. برای وجو ب توبه آیات قرآنی فراوانی است که تعدادی را ذکر می کنیم.
خداوند تعالی می فرماید: ( ای کسانیکه ایمان آوردید. به سوی خدا توبه ای نصوح کنید) (تحریم8) و نیز (ای مومنان همگی به سوی خدا توبه کنید، باشد که رستگار شوید) ( نور31) و نیز ( آنگاه خداوند از ایشان درگذشت تا توبه کنند، که خداوند توبه پذیر و مهربان است) (توبه 118) و نیز خداوند می فرماید: ( من برای کسی که توبه کرده، ایمان آورد، عمل نیکو انجام دهد و آنگاه هدایت شود، بخشنده ام) (طه 82)
رسول خدا(ص) فرمود: ( ای مردم توبه کنید، که من در شبانه روز صدبار توبه می کنم) توبه آن جناب د استغفار بود، حال آنکه گناهان ایشان در گذشته و آینده آمرزیده شده بود.از رسول اکرم (ص) روایت است: (هرکس قبل از غروب خورشید تا پیش از طلوعش توبه کند، توبه اش پذیرفته می شود)سید شیخ عبدالقادر گیلانی ( ق) گوید: کلید تقوی، توبه است و ثبات بر توبه کلید قرب خداوند است. توبه اصل و فرع هر خیری است. از این رو نیکوکاران در تمامی حالات از آن غافل نمی شوند. ای مریدان گناهکار توبه کنید و با خدایتان با توبه از در صفا درآیید. این قلب برای خداوند عزوجل درست نمی شود. مادامی که ذره ای از دنیا یا طمعی از خلق در آن باشد.اگر صحبت خداوند را خواستید این دو را از قلب هایتان خارج کنید، که چون به خداوند پیوستید این به شما ضرر نمی رساند و دنیا و خلق به شما رو می کند و قلب را بعد از مرگ، توبه بیدار و زنده می کند و نیز می گوید: بسیار استغفار و توبه کنید که این دو اصل های بزرگی در دنیا و آخرت هستند. نوح قوم خود را امر به استغفار کرد و در ازای آن وعده مغفرت و تسخیر دنیا و خدمتگزاری همه ی اشیاء را به ایشان داد. (از خدایتان طلب آمرزش کنید که او بسیار بخشنده است. از آسمان بر شما باران فرو می ریزد و شما را با مال و فرزند یاری می دهد و برای شما باغ های همراه با رودها فراهم می آورد)(نوح10 تا 12). شیخ( ق) همچنین می فرماید: ای شوربختان عصیان کار چه وقت توبه می کنید، با پروردگارتان به واسطه توبه مصالحه کنید. اگر شرم از حلم خدا نمی کردم برمی خاستم و دست تک تکتان را می گرفتم و به او می گفتم که تو چنین و چنان کردی، بیا و توبه کن به درگاه خدا. دیگر هیچ حرفی با تو ندارم تا ایمانت به خداوند محکم شود، تا به ریسمان محکم الهی چنگ زنی که آن رسیدن به قلبت به خداوند است که در این صورت پیغمبر(ص) به تو بر دیگر امت ها مباهات می کند. ای کسی که به زبان ایمان آوردی، چه وقت با قلبت ایمان می آوری؟ ایمان زبان با کفر قلب فایده ای برایت ندارد.اهل طریقت توبه را چندین قسمت می دانند.
امام قیشری می گوید: از ابوعلی دقاق شنیدم که می گوید: توبه بر سه قسم است: ( توبه، انابه، اوبه) هرکسی از ترس مجازات به خداوند رو کند. این شخص صاحب توبه است و هرکس به طمع ثواب به خدا رو کند. او صاحب انابه است و هرکس از روی اطاعت امر پروردگار و نه از روی رغبت یا ترس به او رو کند، او صاحب اوبه است. قشیری می گوبد: توبه برای مومنان است که خداوند می فرماید: ( ای مومنان همگی به سوی خداوند توبه کنید، باشد که رستگار شوید)(نور31) انابه برای اولیاء مقرب است که خداوند تعالی می فرماید: (در محضر پروردگار قلبی با انابه می آورند)(ق33) و اوبه، برای انبیاء و پیغمبران است که خداوند می فرماید: (نیکو بنده ای است که اواب به درگاه من هست)(ص30)
حقیقت توبه آگاهی است که بر ذهن انسان می افتد و قلب را از خواب غفلت و فراموشی یاد خداوند بیدار می کند و او را به ترک معاصی آشکار و نهان، کوچک و بزرگ واداشته، با تمام اعضاء رو به خدا می نماید. فکر گناه را فراموش و به مغفرت حق تعالی خوش بین می گردد و شرط آن ترک همنشینان بد و یاران فاسق است. آنانی که گناه بنده را دوست داشته، از طاعت بنده، بیزارند. آنگاه پیوستن به جرگه صادقان و صالحان و اخیار از مشایخ بزرگوار است. چرا که هم صحبتی آنان و سیر همراه ایشان دیواری است که از بازگشت به زندگی گناه آلود جلوگیری می کند. بر اوست که از تفکر در گناهان گذشته دست برداشته تا منجر به ناامیدی از مغفرت حق و هبوط در سلوک نگردد که ناامیدی کفر است، چرا که خداوند می فرماید: (تنها کافران از رحمت مأیوس می شوند)(یوسف87) ابن عربی، توبه را بدین گونه تقسیم می کند:
توبه عوام که به سه قسم می باشد
الف – توبه عوام: مؤمنین از گناهان صغیره که از روی سهو یا غفلت یا جهل یا فراموشی مرتکب شده اند، توبه می کنند که خداوند می فرماید: (برخداست که توبه آنان را که از روی جهالت کاری بد می کنند و به زودی توبه می کنند، بپذیرد)(نساء17).
ب – توبه فاسقان: آن پشیمانی از گناهان گذشته و ترک گناهان فعلی و عزم بر ترک گناه در آینده و رد مظالم به اهل آن است و نیز عادت دادن نفس به طاعت و گریه در سحرها در محضر حق تعالی.
ج – توبه کافران: با اسلام آوردن و ایمان به خدا و ادای حقوق الهی و وصف حق تعالی به خدایی و وصف خود به بندگی
2- توبه خواص که بر دو قسم است
الف- توبه از افکار، تخیلات و وسوسه های دنیا که این مقام اولیاء عوام و مؤمنین خواص است.
ب- توبه خواص الخواص، که توبه از مشغولیت قلب به غیر از ذکر خداست که این مقام انبیاء و اولیاء است.
