سماع

 

خدای تعالی فرمود: ( الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ) : آن بندگانی که سخن بشنوند و به نیکوتر آن عمل کنند.

 

همچنین: (وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَىٰ أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ ): و چون آنچه را به سوى اين پيامبر نازل شده، بشنوند، مى‌بينى بر اثر آن حقيقتى كه شناخته‌اند، اشك از چشمهايشان سرازير مى‌شود.

 

در تفسیر آیه ی ( في روضة يحبرون ): در باغی از بهشت شاد و مسرور خواهند بود؛

 

 ذکر شده است که سماع از حورعين(1) است.

 

حق تعالی فرمود: (فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا ) : وقتى حضور يافتند به يكديگر گفتند: «خاموش باشيد [و گوش فرا دهيد].

 

تعالی فرمود: (وَخَشَعَت الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً ) : و همه صداها در برابر (عظمت) خداوند رحمان، خاضع می‌شود؛ و جز صدای آهسته چیزی نمی‌شنوی!

 

با استناد از عایشه (رضي الله عنها) روایت شده: عايشه برای وصلت زنی با یکی از انصار واسطه شد پیامبر اکرم (صلى الله علیه و سلم) آمد و گفت: به دختر هدیه دادید؟ 

 

گفت: بله.

 

 پیامبر (صلی الله علیه وسلم ) گفت: با او شخصی فرستادید که بخواند؟ 

 

گفت: نه.

 

پیامبر أكرم (صلی الله علیه وسلم) گفت: انصار گروهی هستند که در آنان کسانی قصیده می‌خوانند؛ اگر با او می‌فرستادید کسی از آنان را، این شعر را می‌خواند: «ما نزد شما آمدیم، پس به استقبال بیایید.»

 

و اين از زبان رسول خدا (صلی الله علیه وسلم)  جاری شد که به شعر نزدیک است با اینکه به قصد شعر نیست. 

 

از سخنان انصار رضي الله عنهم هنگام حفر خندق ذکر شده است: 

 

نَحْنُ الَّذِينَ بايَعُوا مُحَمَّدا

 

عَلَي الْجِهادِ ما بَقِينا أَبَدا :

 

ما تا زماني كه زنده هستيم، براي ياري پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  در جنگ با او بيعت كرديم.

 

پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  نيز چنين پاسخ داد: 

 

أَللّهُمَّ لا عَيْشَ إِلاّ عَيْشُ الْآخِرَةِ

 

فَأَكْرِمِ الْأَنْصارَ وَ الْمُهاجِرَةَ :

 

زندگانی حقیقی تنها زندگی آخرت است. بارالها انصار و مهاجران را گرامی بدار.

 

 پیامبر(صلی الله علیه وسلم) در ستایش ابي موسى الاشعري فرمود: ( وقد اوتي مزمارا من مزامير ال داود ) :

 

به او مزماری از مزامير داود داده شده است.(2)

 

مردی نزد رسول خدا پیامبر(صلی الله علیه وسلم) آمد، با او عده ای بودند، قرآن می‌خواندند و عده ای که شعر می‌خواندند، گفت: ای رسول خدا(صلی الله علیه وسلم)  قرآن و شعر؟ پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  فرمود: (من هذه مرة ومن هذه مرة ) : یک بار از این و یک بار از آن.

 

در صحیح مسلم ازعائشه آمده که: لشکری از حبشه آمد و روز عید در مسجد شروع به دف زدن کرد. رسول خدا پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  صدایم زد، دست هایم را روی شانه هایش گذاشتم و شروع به تماشای رقصشان کردم.

 

 ابن عينية گفت: دف زدن و رقصیدن؛ ثابت شده که رقصیدن در اصل خود مباح است و اگر در ذاتش حرام بود به دست رسول خدا(صلی الله علیه وسلم)  انجام نمی‌شد. 

 

عبد الرحمن السلمي رضي الله عنه گفت: از عایشه رضي الله عنها روایت شده که گفته است: کنیزی داشتم که برایم می‌خواند؛ رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) در همان حال وارد شد، سپس عمر بن الخطاب رضي الله عنه وارد شد و کنیز گریخت. پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  خندید و عمر گفت: چه چیزی شما را خنداند؟ سپس به گفت : من بیرون نمی روم تا آنچه را که رسول خدا شنیده است بشنوم. سپس رسول خدا(صلی الله علیه وسلم)  به کنیز دستور داد و برایش خواند.

 

از پیامبر پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  روایت شده است درحال موعظه دادن بود که مردی همان موقع از حال رفت و غش کرد. سپس پیامبر(صلی الله علیه وسلم) فرمود: کسی که بخواهد دین را به شکلی مختلف به ما نشان دهد یا بخواهد دین را تغییر دهد، دین را طوری می پوشاند که گویی چهره ای متفاوت با حقیقت دارد. اگر با صداقت باشد مشهور می‌شود و اگر به دروغ باشد خداوند هلاکش می‌کند.

 

بخاری و مسلم از عروة بن الزبیر از عایشه رضي الله عنها روایت کرده اند: ابوبکر رضي الله عنه روز عید بر او وارد شد در حالی که دو کنیز برایش دف می‌زدند و پیامبر جامه خود را می‌پوشاند. ابوبکر آن ها را سرزنش کرد اما پیامبر با روی باز فرمود:( دعهما يا ابا بكر فانها ايام العيد ) : ای ابوبکر رهایشان کن که این ایام، ایام عید هستند.

 

همچنین از مالك رضي الله عنه یاد شده است که گفت: اهل علم در سرزمین ما نه سماع را انکار می‌کنند و نه از آن خودداری می‌کنند. هيچ کس آن را انکار نمی‌کند مگر شخص احمق و سخت مزاج.

 

از امام شافعی رضي الله عنه  کنیزی را در خواندن شنید که می گفت:

 

خليلي ما بال المطايا كانها   

 تراها على الاعقاب بالقوم تنكص

 

ای دو دوست من، این شتران را چه شده که با قوم سوارشان به سمت عقب می روند!

 

به ابن علي که همراهش بود گفت: چگونه سماع می‌کنی؟ تو را به وجد می آورد؟ گفت: نه.  شافعی گفت: پس حسی نگرفته ای.

 

از امام علی كرم الله وجهه روایت شده که صدای ناقوسی(3) را شنید و گفت: میدانید که چه می‌گوید؟ گفتند: خیر. گفت: می‌گوید: (سبحان الله حقا …… حقا صمد يبقى ): به راستی که خدای پاک و منزه است. به راستی (از همه عالم) بی نیاز (و همه عالم به او نیازمند) است. 

 

ابن عرضون در مقنع خود ذکر کرده است: اصحاب رضي الله عنهم وقتی خدا را یاد می‌کردند مثل درختان در هنگام وزش باد به یکدیگر تکیه می‌دادند. 

 

ثابت شده است که جعفر بن ابی طالب رضي الله عنه در مقابل پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  می‌رقصید، در این حین پیامبر(صلی الله علیه وسلم)  به او فرمود:  (اشبهت خَلقي و خُلقی): تو از نظر صورت و سیرت مانند من هستی. شیخ سنوسی و غيره از علما نیز آن را ذکر نموده‌ اند.

 

ابوطالب مکی گفته است: اگر به سماع آسیب بزنیم به هفتاد دوست آسیب زده ایم.

 

از شبلی درباره سماع سؤال شد، گفت: (السّماعُ ظاهِرهُ فتنةٌ و باطِنُه عِبْرَةٌ، فَمَنْ عَرَفَ الإشارَةَ حَلَّ لَهُ اسْتِماعَ الْعِبْرَةِ و إلّا فَقَدِ اسْتَدْعَی الْفِتْنَةَ و تَعَرَّضَ لِلْبَلِیّةِ): ظاهر سماع فتنه و باطنش عبرت است. آن که اهل اشارت است مر او را سماع عبرت حلال باشد و الا آن دیگر طلب فتنه است و تعلق به بلا؛ یعنی آن را که کلیت دلش مستغرق حدیث حق نیست سماع بلای وی است و آفتگاه وی.

 

امام غزالی در احیا گفته است: سماع حالتی در دل پدید می‌آورد که آن را وجد می نامند، در نتیجه‌ وجد(4) دست و پا و سر وگردن به حرکت در می‌آیند. چنانچه این حرکات نا موزون باشد نامش اضطراب است و اگر موزون تَصْفیق (کف زدن) و رقص.

 

امام قشیری گفته است: نیاکان و بزرگان ابیات را با آهنگ شنیده اند. از جمله نیاکانی که جایز بودنش را یاد کرده اند: مالک بن انس رضي الله عنه و تمام اهل حجاز هستند که غنا را جایز دانسته اند؛ اما درباره ی حداء جمعی از آنان بر جایز بودنش متفق شدند. خبر ها و استفاضه های زیادی در این مورد آمده است.

 

از ذوالنون مصری درباره سماع سوال شد، گفت: حقيقتي است كه دلها را پريشان مي‌كند، پس هر كه با حق به آن گوش فرا دهد، به يقين مي رسد و هرکه با نفس به آن گوش فرا دهد ملحد می‌شود. 

 

سری گفت: از سماع، دل عاشقان مسرور است، دل توبه كنندگان بيم دارد و دل مشتاقان گرد هم می آیند.

 

از جنید درباره سماع سوال شد، گفت: هر آن چه دل را با خدا پیوند دهد جایز است؛ و هر آنچه به این معنا باشد.

 

جمعی از بزرگان گفته اند: سماع فقط برای کسی که قلبش زنده و نفسش مرده است صحیح می باشد، نه کسی که قلبش مرده و نفسش زنده است.

 

جنید فرمود: هر مریدی به سماع میل دارد. بدان که قسمتی از آن بخاطر بی‌کاری است.

 

گفته می‌شود مثَل سماع مانند مثَل باران است که اگر بر زمین بایر ببارد، سبز می شود. به همین ترتیب قلب پاک هنگام سماع هرآنچه در خود پوشیده دارد آشکار می‌سازد؛ برای هر عضو نشانه ای دارد چه بسا گریه یا تدبير كند، ضعیف گردد، برقصد و چه بسا از حال برود.

 

همچنان گفته می‌شود (سماع) آنچه در قلب منزوی گشته، از شادی و غم گرفته تا امید و اشتیاق را به حرکت در می آورد و آن را به شکل گریه یا طرب بروز می‌دهد. 

 

اهل سماع سه نوع هستند: تائب، صادق و مستقیم.

 

مستمع به سه چیز نیاز دارد: دقت، لطافت و شور و شوق.

 

از برخی ابدال(5) روایت شده که: پیامبر را دیدم و گفتم: درباره سماع که دوستانمان بر آن هستند چه می‌گویید؟  فرمود: طهارت است، که گام های عالمان روی آن می‌لغزند.

 

اشاره شده است که اجتماعات مردم به منظور سماع گونه ای نبود که اگر حضور داشته باشند گرد هم بیایند و اگر نباشند متفرق شوند؛ بلکه از قبل برای آن به توافق می‌رسند زیرا آنان در آن با معرفت و ذکر آراسته شده اند.

 

مجلس سماع همانند مجلس ذکر است:( لا يجدون حلاوة الوجـد ولا لذة الخـمرة ) :نه‌ زیبایی روح را می یابند نه لذت شراب را.

 

از این رو جنید گفته است: هم غذا شدن مانند شیرخوارگی است، پس حواستان باشد با کسانی هم غذا شوید که در احساس و منظور صادق باشند.

 

گفته می‌شود جوانی برای جنید خدمت میکرد. آن جوان هرچه را که می‌شنید فریادی می زد و دگرگون می‌شد. گفت: آ چیزی در تو رخ داد که بعد از آن مرا همراهی نمی‌کنی. 

 

به خودش آمد که (شاید) از تک تک موهایش یک قطره عرق می‌ریخت تا اینکه یک روز چنان فریادی کشید که روحش بیرون آمد.

 

شیخ محمد بن عجيبة رحمة الله علیه گفت: استفاده از سماع در زمان گذشته به این دلیل بود که مرید نزد شیخ از بیماری و بختی که قلبش را بخاطر غفلت، بی حالی، سرکشی، سستی و یا سخت دلی(و دیگر بیماری ها که غیر قابل شمارش هستند) گرفتار کرده شکایت می‌کرد. سپس شیخ را دنبال می‌کرد تا جایی که گروهی از فقیران(6) تشکیل شود. هر کدام مشکل خود را برای شیخ بیان می‌کرد زیرا او طبیبی ماهر است و با قدرت وعنایت التیام می بخشد. هنگامی که شفا می یافتند، نفسشان دوباره پرنشاط می‌شد و بیماری هایشان از بین رفت، قلب هایشان با نور های الهی التیام می یافت و آفتاب معارف و اسرار در آن  طلوع می کرد. قلب هایشان از نتایج اندیشه هایشان بهره می برد و دانشی را برای متواضع شدن با ترانه های دلنشین شروع می کردند که  در خور گنجایش پاکی شان بود. 

 

همچنین گفت: هر که در خود تنبلی یا ضعف بیابد، از آنچه تنبلی یا بیماری او را برطرف می کند استفاده نماید. بدان که خرده گیری های اهل ظاهر بر صوفیه پایان ناپذیر است. تصوف سنتی دیرینه است مخصوصا در امر سماع حموله(7) که با حداء(8) به آن اهانت می‌کنند.

 

همان‌گونه که گفته شد: بعضی ها از سماع انرژی می‌گرفتند و در مسیر و مقصد از آن قدرت می گرفتند. آنان از اشتیاق فراوان هیجان زده می‌شدند تا جایی که گرسنگی و تشنگی از ذهنشان می‌رفت. 

 

 

1: حور العین یا حوری، به معنای همسران زیباروی و نیکو اخلاق است که در قرآن از آن یاد شده است.

2: کنایه از اینکه او دارای صوت زیبا و لحن خوشِ داودی است.

3: چوب طویلی که نصاری برای اعلام دخول در نماز آن را به چوب کوچکتری به نام وبیل می زدند.

4: وجد در لغت به معنای یافتن است و در تصوف به معنای یافتن قلب است از عالم غیب؛ در حالت وجد انسان از اوصاف بشری فارغ می شود.

5: ابدال گروهی از افراد صالح و نیکوکار هستند که زمین هرگز از وجودشان خالی نمیشود. 

6: فقیر، زاهدی است که همیشه عبادت می کند و از وابستگی ها و علاقه به همه روابط و دارایی ها دست برداشته است.

7: به هر چهارپای حمل کننده ای مثل اسب، شتر وغیره اطلاق می شود. اینجا منظور شتر است.

8: حداء آوازی قومی است که صاحب شتر آن را می خوانند تا در مسیر هدایتش کنند.