راهنمای واژه‌ی ذکر در قرآن کریم

کلمه‌ی ذکر با توجه به بودن آن در آیات شریف قرآن کریم در چند معنا آمده است: ۱ـ به معنای خود قرآن است؛ آیه «یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصلاه من یوم الجمعه فاسعوا إلى ذکر الله» ۲ـ به معنای نماز جماعت است؛ آیه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» ۳ـ وطبق آیه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» به معنای علم است. ۴ـ و در بیشتر آیات دیگری، این واژه ذکر شده است که از آن معنای «ذکر و یاد خدای سبحانه وتعالی» اراده می‌شود و در حدود سی و چند آیه آمده است؛ خداوند می‌فرماید: «فاذکرونی اذکرکم واشکروا لی ولا تکفرون» در این آیه ی کریمه خداوند سبحانه و تعالی، ذکر خود را از سوی بندگان به خاطر ذکربندگان از سوی خود قرار داده است و امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرماید: ذکر خدای تعالی به خاطر ذکر خود خدای متعال است و خداوند تو را یاد می کند درحالیکه بی نیاز از تو می باشد پس او را ذکر کن که ذکر خدا از تو عظیم تر و شریف ترو تام تر و عالی‌تراز ذکر تو از اوست. و سرور ما شیخ عبدالقادر کیلانی قدس الله سره در تفسیر این آیه چنین آورده اند: مرا با شوق و محبت یاد کنید تا شما را با وصل و قربی یاد کنم و گفته شده مرا با حمد وستایش یاد کنید تا شما را با منّ و پاداش یاد کنم و گفته شده مرا با توبه یاد کنید تا شما را با غفران حریه یاد کنم مرا با دعا یاد کنید تا شما را با عطا یاد کنم مرا با سوال یاد کنید تا شما را با ببخشش و دهش یاد کنم مرا بدون غفلت یاد کنید تا شما را بدون مهلت یاد کنم مرا با ندامت یاد کنید تا شما را با کرامت یاد کنم مرا با عذر و پوزش یاد کنید تا شما را با مغفرت یاد کنم مرا با دلهایتان یاد کنید تا شما را با دفع گرفتاریتان یاد کنم و مرا بدون نسیان یاد کنید تا شما را با امان یاد کنم مرا با نیازمندی و فقر یاد کنید تا شما را با قدرت و توانگری یاد کنم مرا با قلب یاد کنید تا شما را باب برداشتن پرده ی حجب یاد کنم مرا با یادی فنا پذیر یاد کنید تا شما را با یادی فنا ناپذیر یاد کنم مرا صادقانه یاد کنید تا شما را با دوستی یاد کنم مرا با بزرگداشت یاد کنید تا شما را با تکریم و احترام یاد کنم هر طور که هستید مرا یاد کنید تا من نیز هر طور که هستم شما را یاد کنم وذکرو یاد خدا بزرگ است. خدای سبحانه و تعالی مومنان را آن هنگام که خشوع و تواضعشان برای ذکر خدا و هر آنچه از حق نازل شده، به کندی عمل می‌کند با این آیه شریفه سرزنش می کند:« الم یأن للذین امنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله وما نزل من الحق» و همچنین خداوند سبحانه تعالی مختبین(آرام گیرندگان با یاد خدا) را با این قول بشارت می دهد:« وبشر المختبین . الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم» و وجلت به این معنا که دلهایشان از هیبت خدا بترسد. و خداوند فرموده:«واذکـروه کمـا هداکـم» یعنی او را به نیکی یاد کنید همانطور که شما را به نیکی هدایت کرد و خداوند سبحانه و تعالی بندگانش را با منت نهادن بر آنان یاد کرد آن هنگامی که آنان را پس از ظلمت به روشنایی و پس از گمراهی به راه راست هدایت نمود؛ بنابراین آیا برای بندگان، شایسته نیست که صاحب چنین فضل و هدایتی بر آنان را یاد کنند؟ آیاتی وجود دارد که مومنان را به ذکر کثیر تش.یق می کند و کثرت در اینجا نامشخص و نامحدود است و شیوه و کیفبت آن نیز مشخص نیست مشایخ کریم اصول و ترتیب و چگونگی ذکر گفتن را وضع نموده اند. خداوند در آیات متعددی این چنین فرموده:« واذکر ربک کثیرا وسبح بالعشی والابکار»، « والذاکرین الله کثیرا والذاکرات اعد الله لهم مغفره واجرا عظیما»، « لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله والیوم الاخر وذکر الله کثیرا»، « یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا» و خداوند تعالی بر زبان موسی علیه السلام فرموده: « کی نسبحک کثیرا ونذکرک کثیرا» و همچنین فرموده است: « یا ایها الذین امنوا اذا لقیتم فئه فاثبتوا واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون» و آیه‌ی کریمه ی دیگری آمده تا بیان کند که ذکر برای ذاکر وضعیت خاص و معینی ندارد؛ خداوند می‌فرماید:«فاذا قضیتم الصلاه فاذکروا الله قیاما وقعودا وعلى جنوبکم» پس برای ذاکر مستحق است که خدا را در حالیکه ایستاده، نسشته یا به پهلو خوابیده ذکر کند. و همچنین از آیات زیر چینن نمایان است که برای ذکر گفتن وقت و زمان مشخصی وجود ندارد؛ خداوند تعالی درزمانهای مختلف؛ صبح و شام؛ روز وشب به ذکر دستور داده است و فرموده: « واذکر ربک فی نفسک تضرعا وخفیه ودون الجهر من القول بالغدو والاصال ولا تکن من الغافلین» و همچنین درآیه‌ های دیگر فرموده: « واذکر اسم ربک بکره واصیلا»، « فی بیوت اذن الله ان ترفع ویذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو والاصال . رجال لا تلهیهم تجاره ولا بیع عن ذکر الله»، « واذکر ربک کثیرا وسبح بالعشی والابکار»، « فاصبر على ما یقولون وسبح بحمد ربک قبل طلوع الشمس وقبل غروبها ومن اناء اللیل فسبح واطراف النهار لعلک ترضى». برخی هستند که ادعا می‌کنند ذکر، بعد از نماز است و محدود به زمان خاصی است همانطور که در حدیث شریف نبوی آمده است، ما می‌گوییم که ذکر در آیاتی قبل از نماز آمده و در آیات دیگری بعد از نماز و حتی درضمن نماز، زیرا نماز خود شامل ذکرها است. خداوند فرموده:« اننی انا الله لا انا فاعبدنی واقم الصلاه لذکری» یعنی مرا در نماز یاد کنید. و فرموده:« قد افلح من تزکى . وذکر اسم ربه فصلى» یعنی کمی قبل از نماز ذکر کن و در آغاز نماز نیز هر اسمی از اسماء خدای عزوجل جایزاست. وخداوند فرموده: « فاذا قضیتم الصلاه فاذکروا الله» و آیاتی وجود دارد که خالق عز وجل در آن آیات، ذکر را در موضع خاص و با ساختار خاصی که سنت شریف نبوی آن را تصریح کرده واجب نموده است؛ خداوند فرموده:« لیشهدوا منافع لهم ویذکروا اسم الله فی ایام معدودات»، « والذین اذا فعلوا فاحشه او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا الذنوبهم»، « فاذا قضیتم مناسککم فاذکروا الله کذکرکم اباءکم او اشد ذکرا» یعنی هرگاه عبادات خود را در حج به اتمام رساندید بلافاصله خدا را زیادیاد کیند و در آن مبالغه کنید همانطور که به ذکر پدران و افتخاراتشان می پردازید و خداوند فرموده:« واذکروا الله فی ایام معدودات» منظور ایام تشریق و هنگام جمار(روزهای ادای مناسک حج) است و در آیات قرآنی برای هرکس که خدای متعال را ذکر نکند تهدید و برای بندگانی که فراموش می‌کنند خدا را یاد کنند یا از یاد خدا روی می‌گردانند، هشدار و تحذیر آورده شده است. خداوند در آیات متعددی به این امر اشاره فرموده:« ومن یعرض عن ذکر ربه یسلکه عذابا صعدا»، « ومن یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهوله قرین»، « انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه والبغضاء فی الخمر والمسیر ویصدکم عن ذکر الله وعن الصلاه فهل انتم منتهون»، « یا ایها الذین امنوا لا تلهکم اموالکم ولا اولادکم عن ذکر الله ومن یغفل ذلک فاولئک هم الخاسرون»، « ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا واتبع هواه وکان امره فرطا»، « ان المنافقین یخادعون الله وهو خادعهم واذا قاموا إلى الصلاه قاموا کسالى یراون الناس ولا یذکرون الله الا قلیلا»، « ومن اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا ونحشره یوم القیامه اعمى»؛ ضنک یعنی تنگی و سختی، ابن جبیر می‌گوید: هرکس از ذکر خدا روی‌گرداند قناعت ازاو سلب می گردد و زندگی‌اش تنگ و سخت و وضعیتش تاریک می‌شود همچنین می‌گوید ازمیان متصوفه هیچ یک از آنها از ذکر خدا روی‌نگرداند مگر وقتش براو اندک و مبهم و رزقش بر او کم و آشفته شد. و در اینجا چیزی بهتر از این نیست که در پایان به این آیه‌ی کریمه اشاره کنیم اگرچه همگی به این سخن حق تعالی نرسیده ایم که بهترین آنهاست:« الا بذکر الله تطمئن القلوب».نها یاد کد آن هنگامی که آنان را پس از طلمت به روشنایی و پس از گمراهی بر هدییسیه