راهنمای واژه‌ی ذکر در قرآن کریم

کلمه‌ی ذکر با توجه به بودن آن در آیات شریف قرآن کریم در چند معنا آمده است: 1ـ به معنای خود قرآن است؛ آیه «يا ايها الذين امنوا اذا نودي للصلاة من يوم الجمعة فاسعوا إلى ذكر الله» 2ـ به معنای نماز جماعت است؛ آیه «فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون» 3ـ وطبق آیه «فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون» به معنای علم است. 4ـ و در بیشتر آیات دیگری، این واژه ذکر شده است که از آن معنای «ذکر و یاد خدای سبحانه وتعالی» اراده می‌شود و در حدود سی و چند آیه آمده است؛ خداوند می‌فرماید: «فاذكروني اذكركم واشكروا لي ولا تكفرون» در این آیه ی کریمه خداوند سبحانه و تعالی، ذکر خود را از سوی بندگان به خاطر ذکربندگان از سوی خود قرار داده است و امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرماید: ذکر خدای تعالی به خاطر ذکر خود خدای متعال است و خداوند تو را یاد می کند درحالیکه بی نیاز از تو می باشد پس او را ذکر کن که ذکر خدا از تو عظیم تر و شریف ترو تام تر و عالی‌تراز ذکر تو از اوست. و سرور ما شیخ عبدالقادر کیلانی قدس الله سره در تفسیر این آیه چنین آورده اند: مرا با شوق و محبت یاد کنید تا شما را با وصل و قربی یاد کنم و گفته شده مرا با حمد وستایش یاد کنید تا شما را با منّ و پاداش یاد کنم و گفته شده مرا با توبه یاد کنید تا شما را با غفران حریه یاد کنم مرا با دعا یاد کنید تا شما را با عطا یاد کنم مرا با سوال یاد کنید تا شما را با ببخشش و دهش یاد کنم مرا بدون غفلت یاد کنید تا شما را بدون مهلت یاد کنم مرا با ندامت یاد کنید تا شما را با کرامت یاد کنم مرا با عذر و پوزش یاد کنید تا شما را با مغفرت یاد کنم مرا با دلهایتان یاد کنید تا شما را با دفع گرفتاریتان یاد کنم و مرا بدون نسیان یاد کنید تا شما را با امان یاد کنم مرا با نیازمندی و فقر یاد کنید تا شما را با قدرت و توانگری یاد کنم مرا با قلب یاد کنید تا شما را باب برداشتن پرده ی حجب یاد کنم مرا با یادی فنا پذیر یاد کنید تا شما را با یادی فنا ناپذیر یاد کنم مرا صادقانه یاد کنید تا شما را با دوستی یاد کنم مرا با بزرگداشت یاد کنید تا شما را با تکریم و احترام یاد کنم هر طور که هستید مرا یاد کنید تا من نیز هر طور که هستم شما را یاد کنم وذکرو یاد خدا بزرگ است. خدای سبحانه و تعالی مومنان را آن هنگام که خشوع و تواضعشان برای ذکر خدا و هر آنچه از حق نازل شده، به کندی عمل می‌کند با این آیه شریفه سرزنش می کند:« الم يأن للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله وما نزل من الحق» و همچنین خداوند سبحانه تعالی مختبین(آرام گیرندگان با یاد خدا) را با این قول بشارت می دهد:« وبشر المختبين . الذين اذا ذكر الله وجلت قلوبهم» و وجلت به این معنا که دلهایشان از هیبت خدا بترسد. و خداوند فرموده:«واذكـروه كمـا هداكـم» یعنی او را به نیکی یاد کنید همانطور که شما را به نیکی هدایت کرد و خداوند سبحانه و تعالی بندگانش را با منت نهادن بر آنان یاد کرد آن هنگامی که آنان را پس از ظلمت به روشنایی و پس از گمراهی به راه راست هدایت نمود؛ بنابراین آیا برای بندگان، شایسته نیست که صاحب چنین فضل و هدایتی بر آنان را یاد کنند؟ آیاتی وجود دارد که مومنان را به ذکر کثیر تش.یق می کند و کثرت در اینجا نامشخص و نامحدود است و شیوه و کیفبت آن نیز مشخص نیست مشایخ کریم اصول و ترتیب و چگونگی ذکر گفتن را وضع نموده اند. خداوند در آیات متعددی این چنین فرموده:« واذكر ربك كثيرا وسبح بالعشي والابكار»، « والذاكرين الله كثيرا والذاكرات اعد الله لهم مغفرة واجرا عظيما»، « لقد كان لكم في رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله واليوم الاخر وذكر الله كثيرا»، « يا ايها الذين امنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا» و خداوند تعالی بر زبان موسی علیه السلام فرموده: « كي نسبحك كثيرا ونذكرك كثيرا» و همچنین فرموده است: « يا ايها الذين امنوا اذا لقيتم فئة فاثبتوا واذكروا الله كثيرا لعلكم تفلحون» و آیه‌ی کریمه ی دیگری آمده تا بیان کند که ذکر برای ذاکر وضعیت خاص و معینی ندارد؛ خداوند می‌فرماید:«فاذا قضيتم الصلاة فاذكروا الله قياما وقعودا وعلى جنوبكم» پس برای ذاکر مستحق است که خدا را در حالیکه ایستاده، نسشته یا به پهلو خوابیده ذکر کند. و همچنین از آیات زیر چینن نمایان است که برای ذکر گفتن وقت و زمان مشخصی وجود ندارد؛ خداوند تعالی درزمانهای مختلف؛ صبح و شام؛ روز وشب به ذکر دستور داده است و فرموده: « واذكر ربك في نفسك تضرعا وخفية ودون الجهر من القول بالغدو والاصال ولا تكن من الغافلين» و همچنین درآیه‌ های دیگر فرموده: « واذكر اسم ربك بكرة واصيلا»، « في بيوت اذن الله ان ترفع ويذكر فيها اسمه يسبح له فيها بالغدو والاصال . رجال لا تلهيهم تجارة ولا بيع عن ذكر الله»، « واذكر ربك كثيرا وسبح بالعشي والابكار»، « فاصبر على ما يقولون وسبح بحمد ربك قبل طلوع الشمس وقبل غروبها ومن اناء الليل فسبح واطراف النهار لعلك ترضى». برخی هستند که ادعا می‌کنند ذکر، بعد از نماز است و محدود به زمان خاصی است همانطور که در حدیث شریف نبوی آمده است، ما می‌گوییم که ذکر در آیاتی قبل از نماز آمده و در آیات دیگری بعد از نماز و حتی درضمن نماز، زیرا نماز خود شامل ذکرها است. خداوند فرموده:« انني انا الله لا انا فاعبدني واقم الصلاة لذكري» یعنی مرا در نماز یاد کنید. و فرموده:« قد افلح من تزكى . وذكر اسم ربه فصلى» یعنی کمی قبل از نماز ذکر کن و در آغاز نماز نیز هر اسمی از اسماء خدای عزوجل جایزاست. وخداوند فرموده: « فاذا قضيتم الصلاة فاذكروا الله» و آیاتی وجود دارد که خالق عز وجل در آن آیات، ذکر را در موضع خاص و با ساختار خاصی که سنت شریف نبوی آن را تصریح کرده واجب نموده است؛ خداوند فرموده:« ليشهدوا منافع لهم ويذكروا اسم الله في ايام معدودات»، « والذين اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذكروا الله فاستغفروا الذنوبهم»، « فاذا قضيتم مناسككم فاذكروا الله كذكركم اباءكم او اشد ذكرا» یعنی هرگاه عبادات خود را در حج به اتمام رساندید بلافاصله خدا را زیادیاد کیند و در آن مبالغه کنید همانطور که به ذکر پدران و افتخاراتشان می پردازید و خداوند فرموده:« واذكروا الله في ايام معدودات» منظور ایام تشریق و هنگام جمار(روزهای ادای مناسک حج) است و در آیات قرآنی برای هرکس که خدای متعال را ذکر نکند تهدید و برای بندگانی که فراموش می‌کنند خدا را یاد کنند یا از یاد خدا روی می‌گردانند، هشدار و تحذیر آورده شده است. خداوند در آیات متعددی به این امر اشاره فرموده:« ومن يعرض عن ذكر ربه يسلكه عذابا صعدا»، « ومن يعش عن ذكر الرحمن نقيض له شيطانا فهوله قرين»، « انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة والبغضاء في الخمر والمسير ويصدكم عن ذكر الله وعن الصلاة فهل انتم منتهون»، « يا ايها الذين امنوا لا تلهكم اموالكم ولا اولادكم عن ذكر الله ومن يغفل ذلك فاولئك هم الخاسرون»، « ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا واتبع هواه وكان امره فرطا»، « ان المنافقين يخادعون الله وهو خادعهم واذا قاموا إلى الصلاة قاموا كسالى يراون الناس ولا يذكرون الله الا قليلا»، « ومن اعرض عن ذكري فان له معيشة ضنكا ونحشره يوم القيامة اعمى»؛ ضنک یعنی تنگی و سختی، ابن جبیر می‌گوید: هرکس از ذکر خدا روی‌گرداند قناعت ازاو سلب می گردد و زندگی‌اش تنگ و سخت و وضعیتش تاریک می‌شود همچنین می‌گوید ازمیان متصوفه هیچ یک از آنها از ذکر خدا روی‌نگرداند مگر وقتش براو اندک و مبهم و رزقش بر او کم و آشفته شد. و در اینجا چیزی بهتر از این نیست که در پایان به این آیه‌ی کریمه اشاره کنیم اگرچه همگی به این سخن حق تعالی نرسیده ایم که بهترین آنهاست:« الا بذكر الله تطمئن القلوب».نها یاد کد آن هنگامی که آنان را پس از طلمت به روشنایی و پس از گمراهی بر هدییسیه