دلیل ذکر در قرآن کریم
کلمه ذکر در قرآت کریم بر حسب ورود در آیات کریمه به معانی متعددی آمده است، در بعضی موارد به معنی قرآن آمده است که خداوند می فرماید: (ما قرآن را فرستادیم و ما حاظ آن هستیم)(حجر۹)، به معنی نماز جمعه نیز در این آیه آمده است: (ای کسانیکه ایمان آورده اید، چون در روز جمعه برای نماز نداد داده شود، به سوی ذکر خداوند بشتابید)(جمعه۹). ذکر در این آیه به معنی علم آمده است: (اگر نمی دانید از اهل ذکر بپرسید)(نحل۴۳). در بسیاری از آیات دیگر قرآن، واژه ذکر به همان معنا آمده است و در سی و چند آیه کلمه ذکر بدین معنا آمده است، خداوند می فرماید: (مرا یاد کنید تا شما را یاد کنیم و مرا سپاس کنید و بر من کفران نورزید)(۱۵۲بقره) در این آیه کریمه خداوند سبحان یاد خود را موجب یاد کرد خداوند از بنده می داند. امام جعفر صادق (ع) می فرماید: (خداوند تعالی ذکر بنده را موجب یاد کرد خود از بنده می داند، حال آنکه او تو را در حالی یاد می کند که از تو بی نیاز است و ذکر او اجل و اشرف و گرانقدرتر و کاملتر از یاد کرد تو از اوست).
سید شیخ عبدالقادر گیلانی ( ) در تفسیر این آیه کریمه می گوید: مرا با شوق و محبت یاد کنید تا شما را به وصل و نزدیکی یاد کنم و به حمد و ثنا مرا یاد کنید تا من روز جزا شما را یاد کنم و مرا به توبه یاد کنید تا به غفران یادتان کنم، مرا به دعا یاد کنید تا شما را به اجابت یاد کنم. از من بخواهید تا به شما عطا کنم. مرا بدون غفلت یاد کنید تا بدون مهلت شما را پاسخ دهم مرا با ندامت یاد کنید تا به کرم یادتان کنم. با معذرت مرا یاد کنید تا به مغفرت یادتان کنم. مرا با قلب یاد کنید تا به از بین بردن غمها یادتان کنم. مرا بی نسیان یاد کنید تا با امان یادتان کنم. مرا به فقر یاد کنید تا با اقتدار یادتان کنم. مرا با قلب یاد کنید تا با کشف حجاب یادتان کنم. مرا به ذکر فانی یاد کنید تا به ذکر باقی یادتان کنم. مرا به تعظیم یاد کنید تا به تکریم شما را یاد کنم. مرا آن سان که شما را یاد می کنم، از جهت جایگاه من، یاد کنید که خداوند برتر است.
خداوند سبحان مومنانی را که در خشوع خود، در یاد خدا سستی می کند نکوهش می کنند: (آیا وقت آن نرسیده است که آنان که ایمان آورده اند قلبشان با یاد خدا و آنچه که به حق فرستاده است خاشع شود)(حدید۱۶) همچنانکه خداوند مومنانی را که به ذکر الله مطمئن هستند، بشارت می دهد و می فرماید: (و بشارت ده مومنان را آنانکه چون یاد خدا شود قلبهایشان می لرزد)(حج ۳۵و۳۴) یعنی از هیبت خدا می ترسند. و نیز می فرماید: (او را یاد کنید آنچنان که شما را هدایت کند)(بقره۱۹۸) یعنی او را به نیکی یاد کنید آنگونه که به نیکی شما را هدایت کرد. خداوند سبحان بندگانش را با منت بر ایشان یاد کرد و بعد از تاریکی و گمراهی به نور و راه راست هدایت فرمود. آیا سزاوار نیست که بندگان صاحب فضل و هدایت را یاد کنند؟ وانگهی آیات دیگری هست که مومنان را به ذکر بسیار تشویق می کند. کثرت در اینجا به عدد و یا کمیت یا وصف یا کیفیتی محدود نشده است، اما مشایخ گرانقدر ( ) اصول و نظام و کیفیتی برای ذکر مقرر نموده اند. خداوند می فرماید: (خدا را بسیار یاد کن و صبح و شام تسبیح گوی و خداوند برای زنان و مردانی که خداوند را بسیار یاد می کنند، مغفرت و اجر بزرگی فراهم نموده است)(آل عمران۴۱) و (رسول خدا برای شما اسوه ای نیکوست، برای آنکه به خداوند و روز قیامت امیدوارند و خدا را بسیار یاد می کنند)(احزاب۲۱) و در جای می فرماید: (ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را بسیار یاد کنید)(احزاب۴۱) و از زبان موسی(ع) می فرماید: (تو را بسیار تسبیح گوییم و بسیار یاد کنیم)(طه ۳۵ و ۳۴) و خداوند در آیه دیگری می فرماید: (ای کسانی که ایمان آورده اید وقتی گروهی را دیدید ثابت قدم باشید و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید)(انفال۴۵).
همچنین آیات کریمه بسیاری جهت تبیین محدود نبودن ذکر برای ذاکر آمده است. از جمله (چون نماز را به پایان بردید خدا را ایستاده و نشسته و بر پشتهایتان خوابیده یاد کنید)(نساء۱۰۳) پس شایسته است که ذاکر، خدا را ایستاده، نشسته و خوابیده بر پشت، یاد کند.
آیات قرآنی تبیین می کند که وقت معینی برای ذکر نیست و خداوند در وقت های گوناگون در بامداد و شامگاه به ذکر پروردگار امر نموده است. خداوند می فرماید: (خدا را در درون خویش یاد کن، غیر از آنکه آشکار در بامداد و شامگاه یاد می کنی و از زمره غافلان مباش)(اعرف۲۰۵) و نیز می فرماید : (خدایت راهر صبح و شام یاد کن)(انسان۲۵) و نیز می فرماید: (خداوند فرمان داده است که در خانه هایی او را گرامی داشته، در آن اسم او را ذکر کنند و برایش در آن تسبیح گویند در هر بامداد و شامگاه، مردانی که تجارت آنان را از یاد خدا غافل نمی دارد)(نور۳۷و۳۶) و (خدایت را بسیار یاد کن و در شب و روز او را تسبیح گوی)(آل عمران۴۱) و نیز خداوند تعالی می فرماید: (و بر آنچه می گویند صبر کن و قبل از طلوع خورشید و قبل از غزوب آن و در وقت های از شب و اوقات روز او را تسبیح گوی تا مگر خشنود کند که خشنود گردی)(طه۱۳۰).
از اینجا ادعا شده است که ذکر به دنبال هر نماز است و بر ذکری معین، آنگونه که در حدیث نبوی آمده است. اکتفا می کنند. پس ما می گوییم که ذکر در برخی آیات کریمه، قبل از نماز و در آیات دیگری بعد از نماز و در خود نماز آمده است. زیرا که نماز مشتمل بر اذکار است. خداوند می فرماید: (من الله هستم و معبودی جز من نیست. مرا پرستش کن و نماز را به یاد من بر پای دار)(طه۱۴) یعنی مرا در نماز یاد کن. و نیز می فرماید: (به راستی آنکه تزکیه نمود و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد رستگار شد)(اعلی ۱۴و۱۳) یعنی ذکر اندکی قبل از نماز است، چرا که افتتاح نماز با هر اسمی از اسماء خداوند جایز است و خداوند می فرماید: (چون نماز را تمام کردی خدا را یاد کن)(نساء۱۰۳).
در اینجا آیات دیگری وجود دارد که خداوند ذکر را در جاهای محدود و صیغه معین واجب نموده است و سنت نبوی شریف آن را بیان نموده است، (تا به سودهایی که ایشان روا داشتم برسند و در ایام حج اسم الله را ذکر کنند)(حج۲۸) و (و آن کسانی که چون زشتی کنند یا بر خود ستمی روا دارند، خدا را یاد کنند و بر گناهانشان استغفار نمایند)(آل عمران ۱۳۵) و نیز خداوند می فرماید: (چون مناسکتان را به پایان رساندید خدا را یاد کنید، آنگونه که پدرانتان را یاد می کنید، یاد کنید بیشتر)(بقره۲۰۰) یعنی چون از عبادتتان فارغ شدی (در حج) ذکر خدا را بسیار یاد کنید و در آن مبالغه کنید، آنگونه که در ذکر پدرانتان و مفاخرشان می کیند و نیز خداوند می فرماید: (خدا را در روزهای معین یاد کنید، یعنی ایام تشریق و وقت جمار).
آیات قرآنی در ترساندن کسانی که خدا را یاد نمی کنند و بر حذر داشتن بندگان از نسیان و لهو از یاد خدا وارد شده است. خداوند می فرماید: (هر کس از ذکر خداوند اعراض نماید، خداوند او را عذابی سخت افکند)(بقره۲۰۳) و همچنین می فرماید: (هر کس از یاد خدای رحمان روی گرداند، برای او شیطانی قرار می دهیم که همنشین او باشد)(زخرف۳۶) و می فرماید: (شیطان می خواهد در بین شما دشمنی و کینه در حمر و قمار بیاندازد و شما را از یاد خداوند باز دارد و آیا شما باز می ایستید)(مائده۹۱) و نیز می فرماید: (ای کسانی که ایمان آوردید، اموال و اولادتان شما را از یاد خدا باز ندارد که هر کس چنین کند، از زیانکاران است) و نیز می فرماید: (و پیروی مکن از کسی که قلب او را از یاد الله غافل کرده ایم و او در پی هوای نفس خود است و کار او تباه شده است) و نیز می فرماید: (منافقان با خداوند نیرنگ می کنند و خداوند با ایشان نیرنگ می کند. چون برای نماز بر می خیزند، به تنبلی بر می خیزند و برای مردم ریا می کنندو خدا را جز اندک یاد نمی کنند) و نیز خداوند می فرماید: (هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی او سخت خواهد بود و روز قیامت او را کور محشور می کنم). ابن جبیر می گوید: قناعت را از او می گیرد و زندگی او سخت و حالش ناگوار می شود. آن چنانکه بعضی متصوفه می گویند: (هر کس از یاد خدا اعراض کند وقتش ناگوار و روزی اش پریشان خواهد شد). در اینجا بهتر است که آیات قرانی را به انتها برسانیم، هر چند که تمام آن را بیان ننموده ایم و تنها به این بسنده کنیم که: (با یاد خدا دلها آرام می گیرد)(رعد۲۸).
منابع
(۱) الحجر : ۹ .
(۲) الجمعه : ۹ .
(۳) النحل : ۴۳ .
(۴) البقره : ۱۵۲ .
(۵) عادل خیر البدین العالم – الفکری للامام جعفر الصادق – ص۱۳۹ .
(۶) الشیخ الکیلانی – الغنیه لطالبی طریق الحق –ج۲- ص۹۰۹ .
(۷) الحدید : ۱۶ .
(۸) الحج : ۳۵,۳۴ .
(۹) البقره : ۱۹۸ .
(۱۰) ال عمران : ۴۱ .
(۱۱) الاحزاب : ۳۵ .
(۱۲) الاحزاب : ۲۱ .
(۱۳) الاحزاب : ۴۱ .
(۱۴) طه : ۳۵,۳۴ .
(۱۵) الانفال : ۴۵ .
(۱۶) النساء : ۱۰۳ .
(۱۷) الاعراف : ۲۰۵ .
(۱۸) الإنسان : ۲۵ .
(۱۹) النور ۳۷,۳۶ .
(۲۰) ال عمران : ۴۱ .
(۲۱) طه : ۱۳۰ .
(۲۲) طه : ۱۴ .
(۲۳) الاعلى : ۱۴,۱۳ .
(۲۴) النساء : ۱۰۳ .
(۲۵) الحج : ۲۸ .
(۲۶) ال عمران : ۱۳۵ .
(۲۷) البقره : ۲۰۰ .
(۲۸) البقره : ۲۰۳ .
(۲۹) الجن : ۱۷ .
(۳۰) الزخرف : ۳۶ .
(۳۱) المائده: ۹۱ .
(۳۲) المنافقون : ۹ .
(۳۳) الکهف : ۲۸ .
(۳۴) النساء : ۱۴۲ .
(۳۵) طه : ۱۴۲ .
(۳۶) تفسیر النسفی –ج۲- ص۶۸ .
(۳۷) الرعد : ۲۸ .
