بلا و ابتلا: امتحان و آزمایش

دکتر حسن شرقاوی می‌گوید: بلا و ابتلا از نظر لغوی به معنای امتحان و آزمایش است(۱) که می‌تواند به دو گونه باشد: خوب یا بد، نعمت یا غم و اندوه.

صوفیان معتقدند که ابتلا نوعی امتحان و آزمایش از جانب خداوند متعال برای بنده مخلص خود است، تا بتواند از این طریق تشخیص دهد که بنده او چقدر در محبتش نسبت به خداوند صدق و خلوص دارد. ابتلا به این معنا در سخن خداوند متعال از این قرار است: «إنّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّهِ: ما آنها را همانگونه که اهل بهشت را آزمایش کردیم ، آزمودیم» (قلم/۷) و نیز خداوند می‌فرماید: «وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فی صُدورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ ما فی قُلوبِکُمْ: تا خداوند آنچه در سینه دارید را بیازماید و آنچه در دل دارید پاک و خالص گرداند و خدا از راز درون سینه ها آگاه است» (۱۰۴سوره آل عمران). همچنین ابتلا به معنای بلای حسنه و نیک نیز آورده شده است یعنی؛ نصر از جانب خداوند متعال، چنانکه خداوند می‌فرماید: «وَلِیُبْلِیَ الْمؤْمِنینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً» (انفال/۱۷) و «هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنونَ وَزُلْزِلوا زِلْزالاً شَدیداً» (احزاب/۱۱) این ابتلا به معنای آزمایش خداوند از مومنان است تا صدق و اخلاص و توکل مؤمنان بر خداوند در همه امور، نمایان گردد همانطور که در این آیه کریمه آمده است: «وَفی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظیمٌ» (بقره/۴۹)

و امّا ابتلا به معنای نعمت، منت، فضل و بخشش الهی؛ ابتلا با این معنا در این آیه ذکر شده است: «خَلَقْنا الإنسان مِنْ نُطْفَهٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً: ما  انسان را از نطفه آمیخته و مختلطی [از مواد و عناصر] آفریدیم و او را از حالتی به حالتی و شکلی به شکلی درآوردیم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم.» (انسان/۲) و نیز در این آیه: «فَأَمّا الإنسان إذا ما ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقولُ رَبّی أَکْرَمَنِ: اما انسان، هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی داردش و نعمتش بخشد، می گوید: پروردگارم [چون شایسته و سزاوار بودم] مرا گرامی داشت» (فجر/۱۵، ۱۶)

بلا و ابتلا چه خوب باشد چه بد، برکت و نعمت باشد یا غم و اندوه، نوعی تجربه و امتحان است که خداوند متعال بنده خود را از طریق آن می‌آزماید و به او برکت و رحمت می بخشد. بی‌شک بیشترین بندگانی که به امتحان و آزمایشهای بزرگی دچار شدند، پیامبران هستند. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) بیشتر از بقیه‌ی پیامبران گرفتار آزمونهای الهی گشتند. ایشان در این حدیث بر این مسأله تاکید می‌کند و می‌فرماید: «ما پیامبران بیشتر از بقیه مردم گرفتار ابتلا و آزمایش می‌شویم»(۲)

امتحان و آزمایش انواع مختلفی دارد: ممکن است به شکل پول و ثروت زیادی باشد که از طرف خداوند به یک شخص معینی برسد یا ممکن است به شکل نقص در مال و فرزند، گرسنگی و ترس و محروم شدن از خیلی چیزها باشد. همانطورکه خداوند در این آیه می‌فرماید: «وَنَبْلوکُمْ بِالشَّرِّ والْخَیْرِ فِتْنَهً وَإِلَیْنا تُرْجَعونَ: هر کسی چشنده مرگ است و ما شما را [چنانکه سزاوار است] به نوعی خیر و شر آزمایش می‌کنیم، و به سوی ما بازگردانده می‌شوید.» (انبیا/۳۵) بنابراین هنگامی که انسان گرفتار آزمایش های بد شود، باید صبوری کند و از چیزی که خداوند متعال برای او مقدر کرده راضی و خوشنود باشد تا اینکه خداوند به او کمک کند که راه درست را طی کند و به هدف نهایی خود برسد، در این هنگام رحمت و نعمت و رضایت خداوند متعال شامل حال او می‌شود. امّا اگر از طاعت و عبادت خداوند روی برگرداند و به آنچه که خداوند برای او مقدر کرده اعتراض کند، حتما ناامید می‌شود و دیگر قدرت ادامه و پایداری در برابر گرفتاری‌ها را نخواهد داشت.

همینطور خداوند بعضی از بندگان زاهد و صالح خود را دچار آزمایش های خیر می‌کند تا ببیند این مسأله چگونه بر ایمان آنها نسبت به خداوند متعال تأثیر می‌گذارد؟ آیا این خوبی‌های زودگذر و فانی بر ایمان و صدق و خلوص آنان به خداوند می‌افزاید یا باعث ‌می‌شود که از راه خدا و حق دوری کنند و در دام شیطان بیفتند؟

صوفیان زهد را اینگونه تفسیر می‌کنند: انسان باید صاحب جاه و ثروت زیادی باشد تا بتواند زاهد شود، زیرا زهد حقیقی این است که انسان از لذت و شهوت های دنیوی چشم بپوشاند و احساس کند همیشه به خداوند متعال نیازمند است، حتی اگر او ثروتمند باشد. پس صوفیان زهد شخصی که تهیدست باشد را قبول نمی‌کنند و زهد را همراه ثروت معنا می‌کنند. زیرا زاهد حقیقی که قلب او مملو از ایمان و صدق و خلوص برای خداوند متعال است، همواره خود را نیازمند خدا و راه خدا می‌داند و از ترس اینکه گرفتار توهم و شکست در برابر آزمون الهی نشود، هیچوقت به گرفتارشدن به آزمایشها از جانب خداوند اعتراض نمی‌کند و کم و زیاد شدن پول و ثروت بر او هیچ تأثیری ندارد و به این مسأله اهمیت نمی‌دهد. چونکه او خوب می‌داند خداوند متعال بندگان خود چه مؤمن و غیر مؤمن، مجاهد و غیرمجاهد، شکیبا و ناشکیبا را مورد آزمایش قرار می‌دهد. برای تأیید این موضوع خداوند متعال در آیه (۳۱سوره محمد) می‌فرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدینَ مِنْکُمْ والصّابِرینَ وَنَبْلُوَ أَخْبارَکُم: به یقین ما شما را امتحان می کنیم تا مجاهدان از شما و صابران را مشخص نماییم، اخبار شما را نیز می آزماییم [تا صدق و کذب شما را در همه امور معلوم بداریم.» ویرى الإمام عبد القادر الکیلانی قدس سره: «امام عبدالقادر گیلانی  (قدس الله سره) معتقد است: «اگر آزمایش و امتحان نبود بسیاری از مردم ادعای ولایت می‌کردند، به همین دلیل است که برخی می‌گویند: ابتلا و امتحان به ولایت سپرده شد تا کسی ادعای ولایت نکند و نشانه ولایتِ صحیح و سالم همان صبر بر اذیت و آزار و گذشتن از اذیت خلق است. پس اولیای خدا نسبت به چیزهایی (زشتی‌ها) که از مردم می‌بینند نابینایند از این رو کسی در برابر گناهکار نمی‌خندد مگر اینکه خدانشناس باشد و هیچ کس یارای تحمل اذیت و آزار گناهکار را ندارد مگر اولیا»

1. معجم ألفاظ القرآن الکریم – ( التراث للجمیع ) المجمع اللغوی – ج۱ ص ۱۲۵. ۲. الأحادیث المختاره ج: ۳ ص: ۲۵۲

منبع: کتاب معجم ألفاظ الصوفیه للدکتور حسن الشرقاوی- ص ۱۹ – ۲۱.